XVII. Yüzyıl Siyasi Ortamında Osmanlı Devleti

XVII. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti, batıda Avusturya ve doğuda Safevilerle aynı anda mücadele etmek zorunda kaldı. Bu iki cepheli savaşlar, devletin gücünü oldukça zayıflattı.

Bu dönemde iç isyanlar, değişen ticaret yollarının ekonomiye olumsuz etkisi ve ordudaki düzenin bozulması gibi sorunlar, merkezi otoritenin zayıflamasına neden oldu. Üç kıtaya yayılmış topraklarda kontrol giderek zorlaşıyordu.

Dönemin önemli antlaşmaları arasında 1606 Zitvatorok $Osmanlı-Avusturya$, 1612 Nasuh Paşa $Osmanlı-İran$, 1639 Kasr-ı Şirin $Osmanlı-İran$ ve 1699 Karlofça $Osmanlı-Kutsal İttifak$ bulunmaktadır. Bu antlaşmalar Osmanlı'nın dış politikasını ve sınırlarını belirleyen dönüm noktaları olmuştur.

Dikkat! Bu dönemde Osmanlı Devleti, Batı'da ve Doğu'da aynı anda yürüttüğü mücadeleler nedeniyle merkezi otoritesini kaybetmeye başladı, bu durum XVII. yüzyılda imparatorluğun gerilemesini hızlandırdı.

Osmanlı-Habsburg Mücadelesi ve Zitvatorok Antlaşması

Osmanlı-Avusturya ilişkileri Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1526 Mohaç Meydan Muharebesi ile başladı. 1533'te imzalanan İstanbul Antlaşması ile Avusturya, Osmanlı'nın üstünlüğünü kabul etti ve Macaristan üzerindeki iddialarından vazgeçti.

Uzun süre barış içinde devam eden ilişkiler 1593'te bozuldu. Orta Avrupa'da hâkimiyet kurma mücadelesi başladı ve 1596 Haçova Muharebesi ile devam etti. Sonunda 1606'da Zitvatorok Antlaşması imzalandı.

Zitvatorok Antlaşması ile Eğri, Kanije ve Estergon Kaleleri Osmanlı'da kalırken, Avusturya vergi vermeyi kesti ve sadece bir defaya mahsus savaş tazminatı ödedi. Daha da önemlisi, Avusturya Arşidükü'nün Osmanlı Padişahı'na eşit sayılması kabul edildi.

Önemli! Zitvatorok Antlaşması, Osmanlı'nın 1533 İstanbul Antlaşması'nda elde ettiği siyasi üstünlüğü kaybetmesine neden oldu. Bu, Osmanlı diplomasisinde bir dönüm noktasıdır.

Osmanlı-Safevi İlişkileri

Safeviler, Osmanlı'nın doğuda en önemli rakibiydi. Şiilik propagandası yapmaları, İpek Yolu üzerinde denetim kurma çabaları ve Osmanlı şehzadelerini kışkırtmaları nedeniyle iki devlet sürekli mücadele halindeydi.

1590 Ferhat Paşa Antlaşması ile Azerbaycan, Gürcistan, Luristan ve Dağıstan Osmanlı'ya verildi. Bu antlaşmayla Osmanlı doğuda en geniş sınırlara ulaştı.

Osmanlı-Lehistan İlişkileri

XVII. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti Lehistan ile çeşitli mücadelelere girişti. II. Osman döneminde Lehistan'ın Eflak, Erdel ve Boğdan'ın içişlerine karışması üzerine sefer düzenlendi. Yeniçerilerin disiplinsizliği nedeniyle beklenen başarı elde edilemedi ve 1621 Hotin Antlaşması imzalandı.

IV. Mehmet döneminde Köprülü Fazıl Ahmet Paşa, Lehlilerin Ukrayna kazaklarına saldırması sonucu yeni bir sefere çıktı. 1672'de imzalanan Bucaş Antlaşması ile Podolya ve Ukrayna Osmanlı'da kaldı, Lehistan'ın 22 bin altın vergi vermesi kararlaştırıldı. Bu antlaşma, Osmanlı'nın batıda topraklarına toprak kattığı son antlaşma oldu.

Not! Bucaş Antlaşması ile Osmanlı Devleti batıdaki en geniş sınırlarına ulaştı, ancak bu durum uzun sürmeyecekti.

Osmanlı-Venedik İlişkileri

1645'te Sultan İbrahim döneminde başlayan Girit kuşatması tam 24 yıl sürdü. IV. Mehmet döneminde Köprülü Fazıl Ahmet Paşa'nın Kandiye Kalesi'ni almasıyla 1669'da tamamlandı. Bu uzun süre, Osmanlı donanmasının artık eski gücünde olmadığının göstergesi olmuştur.

Osmanlı-Rus İlişkileri

Rusya'nın Özi Kazakları'na saldırması üzerine IV. Mehmet döneminde Merzifonlu Kara Mustafa Paşa sefere çıktı ve 1678'de Çehrin Kalesi'ni aldı. İmzalanan Bahçesaray Antlaşması ile Kiev Ruslar'da kalırken, Özi (Dinyeper) Nehri sınır kabul edildi. Bu, Osmanlı ve Rusya arasındaki ilk antlaşmaydı.

1695'te Ruslar, Karadeniz'e çıkmak için önemli bir üs olan Azak Kalesi'ni kuşattı. İlk kuşatma başarısız olsa da, 1696'da Çar I. Petro kaleyi ele geçirdi. 1700'de imzalanan İstanbul Antlaşması ile Azak Kalesi Ruslara bırakıldı, Ruslar İstanbul'da elçi bulundurma ve Kudüs'ü ziyaret etme hakkı kazandı.

Osmanlı-Avusturya İlişkileri

XVII. yüzyılda Osmanlı'nın en çok savaştığı devlet Avusturya olmuştur. III. Mehmet döneminde 1596 Haçova Savaşı'nda zafer kazanılarak Kanije ve Estergon Kaleleri alındı. 1606'da imzalanan Zitvatorok Antlaşması ile Eğri, Kanije ve Estergon Kaleleri Osmanlı'da kaldı, ancak Avusturya'nın vergi vermesi sona erdi.

IV. Mehmet döneminde Köprülü Fazıl Ahmet Paşa'nın seferleri sonucunda 1664'te Vasvar Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile Erdel, Uyvar ve Neograd Osmanlı'da kaldı, Avusturya savaş tazminatı ödedi.

1683'te Macarların Avusturya baskısından kurtulmak için yardım istemesiyle başlayan II. Viyana Kuşatması, Osmanlı için büyük bir yenilgiyle sonuçlandı. Lehistan ordusunun Osmanlı ordusuna arkadan saldırması ve Kırım Hanı'nın bunu engelleyememesi, Osmanlı ordusunun iki ateş arasında kalmasına neden oldu.

Unutma! II. Viyana Kuşatması yenilgisi, Osmanlı'nın Avrupa'daki gerilemesinin başlangıcı kabul edilir ve Kutsal İttifak'ın kurulmasına yol açtı.

Kutsal İttifak ve Karlofça Antlaşması

II. Viyana Kuşatması sonrası Osmanlı'yı Avrupa'dan atmak amacıyla Papanın teşvikiyle Avusturya, Rusya, Lehistan, Venedik ve Malta bir araya gelerek Kutsal İttifak'ı oluşturdu. Bu ittifak kuvvetleri 16 yıl boyunca (1683-1699) Osmanlı ile savaştı.

Bu savaşlarda Osmanlı Devleti birçok cephede savaşmak zorunda kaldı. En ağır yenilgileri 1691'de Salankamen ve 1697'de Zenta'da aldı. II. Mustafa, Kutsal İttifak karşısında ordunun başında sefere çıkan son padişah oldu.

Savaşlar sonunda 1699'da Karlofça Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile Osmanlı Devleti tarihindeki en geniş çaplı toprak kaybını yaşadı. Avusturya'ya Kuzey Macaristan, Venedik'e Mora ve Dalmaçya, Lehistan'a Podolya ve Ukrayna bırakıldı.

Karlofça Antlaşması Sonrası Osmanlı Devleti ve Konjonktürel İttifakları

Karlofça Antlaşması'ndan sonra Osmanlı devlet idaresinde önemli değişiklikler yaşandı. Bürokratik unsurlar, askerî unsurlara göre daha fazla ön plana çıkmaya başladı. Avrupa devletleriyle olan ilişkiler de değişti.

Fransa, Osmanlı Devleti nezdinde itibarını kaybetmeye başlarken, bu boşluğu İngiliz ve Hollandalılar doldurdu. Artık Osmanlı Devleti'ne karşı Haçlı Seferleri düzenleme fikri yerini, Osmanlı ticaretinden daha fazla imtiyaz koparma yarışına bıraktı.

Bu dönemde ıslahatlar artık Avrupa'dan ilham alınarak yapılmaya başlandı. Yenileşme hareketleri Osmanlı toplum ve siyasi hayatında ön plana çıktı.

Hatırla! Karlofça Antlaşması'nın garantör devleti Avusturya'ydı. Savaşa katılmalarına rağmen Malta ve Rusya antlaşmada yer almazken, savaşa katılmayan İngiltere ve Hollanda antlaşmaya dahil oldu.

Westphalia Barışı'ndan Modern Devletler Hukukuna

Avrupa'da 1618-1648 yılları arasında süren Otuz Yıl Savaşları, Martin Luther'in reform hareketleri sonucu mezhep çatışmaları olarak başladı. Savaşta Protestan Birliği (Fransa, İngiltere, İsveç vb.) ile Katolik Birliği (Kutsal Roma Germen İmparatorluğu, İspanya, Avusturya) karşı karşıya geldi.

Savaşı Protestanlar kazandı ve 1648'de Westphalia Barış Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile Avrupa halkına mezhep seçme özgürlüğü tanındı, Hollanda, İsviçre ve Portekiz'in bağımsızlığı kabul edildi.

Westphalia Barışı modern devletler hukukunun temelini attı. Devletler daha seküler hale geldi ve krallar kiliselerini "milli" hale getirerek dini devletin kontrolüne aldı. XIX. yüzyıla kadar Avrupa'daki en güçlü devlet Fransa oldu.

Açık Sularda Güç Mücadelesi

XVII-XVIII. yüzyıllarda Coğrafi Keşifler sonucu dünya ticaret yolları iç denizlerden (Akdeniz) dış denizlere (Atlas, Hint Okyanusları) taşınmış olsa da, Akdeniz hala önemli bir ticaret alanıydı. Osmanlı Devleti kendi limanlarındaki Batılı tüccarların kalıcı olmalarını sağlamak için onlara kapitülasyonlar tanıdı.

Batılı devletler bir yandan ham madde alımını, diğer taraftan işlenmiş ürünlerin satılmasını güvence altına almaya çalışarak ticaret yollarını kontrol etmeye çalıştı. Bu dönemde Osmanlı Devleti ise iç bunalımlarla uğraşıyordu.

Bilgi! Avrupa'da XV-XVI. yüzyıllarda başlayan Rönesans, matbaanın icadı ve Coğrafi Keşifler dünya düzenini kökten değiştirmiş, Avrupa'ya büyük bir zenginlik sağlamıştı.

Yeni Çağ Avrupası'nın Küresel Güçleri

Coğrafi Keşifler sonrası İspanya ve Portekiz önemli sömürge imparatorlukları kurdular. Ancak bu imparatorluklar uzun ömürlü olmadı. İspanyol deniz gücü 1588'de İngiltere'ye karşı girişilen mücadelede ağır bir mağlubiyete uğradı ve sömürgeler zamanla İngiltere ve Hollanda'nın kontrolüne geçti.

Fransa 1580'li yıllardan sonra sömürge politikasına hız verdi. İlk sömürgeleri Güney ve Kuzey Amerika'da Karayip Denizi ve adaları oldu. Fransa, sömürgeci ülkeler arasında ilk defa Afrika Kıtası'na yönelen ülke oldu ve köle ticaretinden büyük gelir elde etti.

İngiltere ise başta Amerika Kıtası olmak üzere yeni keşfedilen bölgelere halkını yerleştirdi. 1580'de kurduğu Levant Company (Doğu Akdeniz Ticaret Şirketi) ile doğu ticaretinde söz sahibi oldu. İngiltere, doğudan batıya büyük bir coğrafyadaki kaynakları kontrol eden bir deniz imparatorluğu haline geldi ve "üzerinde güneş batmayan imparatorluk" unvanını aldı.

Hollanda'nın Sömürge İmparatorluğuna Dönüşümü

Hollanda, 1648 Westphalia Barışı ile İspanya'dan bağımsızlığını resmen kazandı. XVII. yüzyılda ticaret ve gemiciliğin gelişmesiyle hızla zenginleşti. Ekonomik gelişmelerle birlikte varlıklı tüccar ve bankerler aristokratik bir cumhuriyetin temellerini attı.

Ancak 1795-1815 yılları arasında Fransız işgaline uğrayan Hollanda, gemilerinin çoğunu ve Uzak Doğu'daki sömürgelerinin önemli bir kısmını İngilizlere kaptırdı. Mali durumun bozulmasıyla Batı ve Doğu Hindistan şirketlerini feshetmek zorunda kaldı.

Rusya'nın Açık Denizlere Açılması

Çar I. Petro döneminden itibaren Rusya, sıcak denizlere çıkma ve dünya ticaretinde söz sahibi olma politikasını benimsedi. Bu amaçla yayılma alanı olarak Osmanlı coğrafyasını seçti.

Özellikle Kırım, Rusya için çok önemliydi çünkü Karadeniz'e, İstanbul'a, Boğazlara ve Akdeniz'e açılmanın kapısı konumundaydı. Ayrıca Rus Çarı I. Petro, Balkanlar'daki Slavları kendine bağlamayı (Panslavizm) hedeflemişti.

Dikkat! Rusya, 1770'te İngilizlerden aldığı destekle Çeşme'de Türk donanmasını yaktı. Bu olay, Osmanlı deniz gücüne büyük darbe vurdu.

1736'da Azak Denizi Rusya'nın kontrolüne geçti. 1774'te Karadeniz üzerinde hâkimiyet kuran Rusya, 1783'te Kırım'ı resmen topraklarına kattı. Osmanlı Devleti 1792 Yaş Antlaşması ile Kırım'ın Rusya'ya ait olduğunu kabul etti.

Yeni Çağ'da İtalya

İtalya ekonomisi genelde deniz ticaretine dayanıyordu. Coğrafi Keşifler sonrası uluslararası ticaretin Akdeniz'den okyanuslara taşınmasıyla XVII. yüzyılda uzun bir durgunluk dönemine girdi.

Bu durumu fırsat bilen İspanyollar Güney İtalya'yı egemenlikleri altına aldılar. XVII. yüzyıl sonlarındaki İspanya Veraset Savaşı (1700-1713) sonrası İspanya'nın yerini Avusturya aldı. Avusturyalılar 1707'de Napoli'yi, Sardinya'yı ve Sicilya'yı aldı. Kuzey Batı İtalya'daki Savona Dükalığı ise 1720'de Sardinya Krallığı haline geldi.

Osmanlı Devleti'nin Karadeniz Hâkimiyetinin Zayıflama Süreci

Osmanlı Devleti XV. yüzyılda Karadeniz'de, XVI. yüzyılda ise Akdeniz'de hâkimiyetini kurmuştu. Karadeniz'de sadece imtiyaz tanıdığı ülkelerin (Venedik, Fransa, İngiltere ve Hollanda) ticari gemilerinin dolaşmasına izin veriyordu.

Osmanlı'nın zayıflamasındaki önemli dış etkenlerden biri, Rusya'nın Çar I. Petro liderliğinde güçlü bir tehdit haline gelmesiydi. 1700'de imzalanan İstanbul Antlaşması ile Azak Kalesi Rusya'ya bırakıldı ve Rusya Karadeniz'e açılmak için sağlam bir üs edindi.

Önemli! 1739 Belgrad Antlaşması ile Rusya Karadeniz'de gemi bulundurmayacak, ancak Rus tüccarları Osmanlı gemileriyle ticaret yapabilecekti.

1770'te Çeşme'de demirli haldeki Osmanlı donanmasının Rusya tarafından yakılması büyük bir felaket oldu. 1771'de Ruslar bağımsızlık vaatleriyle bazı Tatar prenslerini kendi taraflarına çekmeyi başararak Kırım'ı işgal etti.

1774'te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Osmanlı'dan ayrılıp bağımsız oldu. Rusya 1783'te Kırım'ı işgal edip topraklarına kattı ve Osmanlı Devleti 1792 Yaş Antlaşması ile bunu resmen kabul etti.

Osmanlı Devleti'nin Akdeniz Hâkimiyetinin Zayıflama Süreci

Coğrafi Keşifler sonrası Atlas Okyanusu'na komşu ülkelerin ticareti gelişince Akdeniz ticareti eski önemini yitirdi. Bu durumdan Venedik, Ceneviz ve Osmanlı Devleti olumsuz etkilendi.

Deniz ticaretini canlı tutmak isteyen Osmanlı Devleti, Avrupalı devletlere kapitülasyonlar verdi. Ancak bu tavizler zamanla Osmanlı ekonomisini olumsuz etkiledi.

Deniz Güçleri ve Sömürge İmparatorlukları

İngiltere, 1714'te Cebelitarık'ı işgal ederek Fransa ve İspanya'nın deniz güçlerini etkisiz hale getirdi. Kıtalara yayılmış geniş toprakları, güçlü donanması ve siyasi nüfuzu ile "üzerinde güneş batmayan imparatorluk" unvanını kazandı.

Rusya, Kırım'ı ele geçirdikten sonra Karadeniz üzerindeki hakimiyetini pekiştirdi. 1774'te Karadeniz üzerinde hakimiyet kurduktan sonra 1783'te Kırım'ı resmen topraklarına kattı. Osmanlı Devleti ise 1792 Yaş Antlaşması ile Kırım'ın Rusya'ya ait olduğunu resmen kabul etti.

XVII. yüzyılda İtalya, eski ihtişamını kaybetti. İspanyolların ardından Avusturya, İtalya'nın bazı bölgelerini kontrolü altına aldı. Kuzey Batı İtalya'daki Savona Dükalığı 1720'de Sardinya Krallığı haline geldi.

Unutma! Batılı güçlerin denizlerdeki mücadelesi, Osmanlı'nın üç kıtada sahip olduğu topraklarda kontrolü kaybetmesine neden oldu.

Değişen Ticaret Yolları ve Osmanlı İmparatorluğu

Osmanlı Devleti, XV. yüzyılda Karadeniz'de ve XVI. yüzyılda Akdeniz'de hakimiyetini kurmuştu. Ancak Coğrafi Keşifler sonrası ticaret yollarının değişmesi ve Avrupa devletlerinin denizlerde güçlenmesi bu hakimiyeti zayıflattı.

Osmanlı Devleti, ticareti canlı tutmak için Avrupalı devletlere kapitülasyonlar verdi. Bu imtiyazlar zamanla ekonomik bağımlılığa dönüştü. Batılı devletler bir yandan hammadde alımını, diğer yandan işlenmiş ürünlerin satılmasını güvence altına alarak Osmanlı pazarlarında etkinliklerini artırdılar.

Bu süreçte Osmanlı Devleti, içeride yaşanan bunalımlar ve dışarıda değişen güç dengeleri karşısında zorlanmaya başladı. Artık diplomatik ilişkiler de değişiyordu - eski Haçlı Seferleri yerini Osmanlı ticaretinden daha fazla pay alma mücadelesine bırakmıştı.

Değişen Dünya Dengeleri ve Osmanlı'nın Yeni Politikaları

Karlofça Antlaşması'ndan (1699) sonra Osmanlı devlet yapısında önemli değişimler yaşandı. Bürokratik unsurlar, askerî unsurlara göre daha fazla önem kazanmaya başladı. Fransa'nın Osmanlı nezdindeki itibarı azalırken, İngiliz ve Hollandalılar boşluğu doldurdu.

Avrupalı devletlerin Osmanlı'ya karşı yürüttüğü Haçlı Seferleri anlayışı, yerini Osmanlı ticaretinden daha fazla imtiyaz koparma yarışına bıraktı. Artık ıslahatlar da kendi iç dinamiklerinden çok Avrupa'dan ilham alınarak yapılmaya başlandı.

Önemli! Osmanlı Devleti'nin XVII. yüzyıldan itibaren yaşadığı dönüşüm, modern diplomatik ilişkiler ve yenileşme hareketlerinin önemini artırdı.

Westphalia Barışı ve Modern Devletler Hukuku

1618-1648 yılları arasındaki Otuz Yıl Savaşları sonunda imzalanan Westphalia Barışı, modern devletler hukukunun temelini attı. Bu antlaşma ile Avrupa halkına mezhep seçme özgürlüğü tanındı, birçok devletin bağımsızlığı kabul edildi.

Westphalia Barışı ile devletler daha seküler hale geldi, krallar kiliselerini "millileştirerek" dini devletin kontrolüne aldı. Papalığın Avrupa üzerindeki etkisi azalırken, ulusal kimlikler güçlenmeye başladı.

Bu barış, Napolyon sonrasında Avrupa'nın yapısını belirleyen ve 1815 Viyana Kongresi'ne kadar Avrupa kamu hukukunun temeli oldu. Böylece modern Avrupa'nın temelleri atıldı ve bu dönüşüm, Osmanlı İmparatorluğu'nun dış ilişkilerini de derinden etkiledi.

Değişen dünya dengeleri karşısında Osmanlı Devleti, dış politikasını yeniden yapılandırmak ve çağın gereklerine uygun stratejiler geliştirmek zorunda kaldı. Batı ile ilişkilerinde daha diplomatik ve pragmatik bir yaklaşım benimseyen Osmanlı, eski ihtişamını koruma çabasını sürdürmeye devam etti.