Yazının İcadından Önce İnsan

İnsanlık tarihinin yazıdan önceki dönemini aydınlatmak için en önemli kaynağımız arkeolojik araştırmalardır. Yaklaşık 2,5 milyon yıl önce Dünya buzullarla kaplıydı ve insan yaşamına uygun değildi.

Buzulların erimeleriyle birlikte, özellikle kuzey yarım kürede ılıman iklim kuşakları oluştu ve ilk yerleşimler buralarda görülmeye başladı. 12 bin yıl önce Anadolu'nun güneydoğusu ve Mezopotamya'da, "Bereketli Hilal" olarak bilinen bölgede, iklim insan yaşamına uygun hale gelince nüfus artmaya başladı.

İnsanlar önceleri avcılık ve toplayıcılık yaparak tüketici konumundaydı. Ancak yabani tahılları ıslah edip tarımsal üretimi başlatarak üretici hale geldiler. Yerleşik yaşama geçiş, beslenmenin kolaylaşması ve nüfusun artmasına yol açtı.

Biliyor muydun? MÖ 8.500'lerde Urfa ve Diyarbakır çevresinde buğday tarımının başlamış olması, tahılın ana vatanının Anadolu olduğunu gösteriyor!

Çayönü Höyüğü (Diyarbakır) ve Cafer Höyük (Malatya) yerleşkelerinde dünyanın en eski buğday türlerinden "Emmer" bulunması, Anadolu'daki üreticiliğin MÖ 9.000'lere kadar uzandığını kanıtlıyor. İnsanlar ilk zamanlarda mağaralarda yaşarken, tarımla birlikte kulübe tipi evlerde yaşamaya başladılar. İzmir'deki Limantepe ve Baklatepe höyüklerinde "Megaron" tipi evler bulunmuştur.

İnsanlar ilk araç-gereçlerini kabataşlardan, obsidyenden ve kemiklerden yaptılar. Zamanla topraktan ve madenlerden aletler yaparak teknolojilerini geliştirdiler.

Avcılık-Toplayıcılıktan Üreticiliğe

14 bin yıl önce buzulların erimesi ve havaların ısınmasıyla insanlık tarihinde yeni bir dönem başladı. İnsanlar, mağaralardan çıkarak açık alanlarda yaptıkları kulübelere yerleştiler ve yaşam tarzlarını tamamen değiştirdiler.

İnsanlar deneme yanılma yoluyla buğday, arpa, mercimek gibi yabani tahılları ıslah ederek tarıma başladılar. Aynı zamanda sığır, koyun, keçi gibi hayvanları evcilleştirerek onların etinden, sütünden ve derisinden faydalandılar. Ekip biçtikleri tarlaların yakınında ilk köy yerleşimlerini kurarak avcı-toplayıcı göçebelikten üretime dayalı yerleşik hayata geçtiler.

İlk kez bu dönemde takas denilen ürün değişimi yöntemini kullandılar ve tekerleği icat ederek ağır yüklerin taşınmasını kolaylaştırdılar. Böylece ticaret ve toplumlar arası kültürel etkileşim hızlandı.

Dikkat! Yazıdan önceki dönemde Anadolu'daki en önemli yerleşimler: Diyarbakır/Çayönü (İlk köy yerleşmesi), Konya/Çatalhöyük (İlk şehir yerleşmesi) ve Şanlıurfa/Göbeklitepe'dir (İlk anıtsal mezar).

Çayönü, Anadolu'da Diyarbakır'ın Ergani ilçesi sınırlarında yer alan önemli bir merkezdir. Yakın Doğu'daki ilk köy yerleşmesi olması açısından dünya tarihinde büyük öneme sahiptir.

Çatalhöyük ve Göbeklitepe

Çatalhöyük, Anadolu'da yazıdan önceki dönemi en iyi yansıtan yerlerden biridir. Konya'nın Çumra ilçesi yakınlarında bulunan bu yerleşke, köy yaşamından kentsel hayata geçişin önemli bir kanıtıdır. Çatalhöyük, dünyadaki ilk şehir yerleşmesi olarak kabul edilir ve günümüzde UNESCO Dünya Mirası listesindedir.

Konya Arkeoloji Müzesi'nde Çatalhöyük'ten çıkarılan buluntular sergilenmektedir. Bu eserler, ilk kentsel toplumların yaşam tarzı ve kültürel özellikleri hakkında değerli bilgiler sunar.

Göbeklitepe ise Şanlıurfa kent merkezinin 18 km kuzeydoğusunda, Örencik köyü yakınlarında bulunur. Günümüze kadar keşfedilen en erken tarihli dinî mimari örneğidir ve dünyadaki ilk anıtsal mezar olarak kabul edilir. Bu önemli arkeolojik alan da UNESCO Dünya Mirası listesindedir.

Biliyor muydun? Tarih boyunca yıkılan kentlerin kalıntıları üzerine yenileri inşa edildiğinden, yerleşmelerin olduğu arazilerde zamanla tepecikler oluşmuştur. Bu yükseltilere Anadolu'da "höyük", Yunanistan'da "magula", Orta Doğu'da "tell", İran'da ise "teppe" denir!

Höyükler, insanlık tarihinin katmanlar halinde üst üste biriktiği değerli arkeolojik alanlardır. Bu alanlar, farklı dönemlerde yaşamış toplulukların kültürel izlerini taşır ve tarih öncesi dönemleri anlamamıza yardımcı olur.

Tarih Öncesinde Sözlü Kültür ve Dönemlendirme

Yazının icadından önceki dönemlerde insanlar, bilgi birikimlerini ve tecrübelerini sözlü biçimde kuşaktan kuşağa aktardılar. Anlatıcının hayal gücüyle zenginleşen bu sözlü kültür öğelerinin en eskilerinden biri Altay Türklerine ait "Yaratılış Efsanesi"dir.

Tarih öncesi devirler sınıflandırılırken, insanların kullandıkları araç-gereç ve madenlerden yola çıkılmıştır. Bu dönem iki ana bölüme ayrılır: Taş Devri ve Maden Devri. MÖ 3500'de yazının icadıyla birlikte tarihî devirler başlamıştır.

Taş Devri kendi içinde üç döneme ayrılır:

• Paleolitik (Eski Taş Devri): MÖ 2,5 milyon - 16 bin yılları arası
• Mezolitik (Orta Taş Devri): MÖ 16 bin - 9 bin yılları arası
• Neolitik (Cilalı Taş Devri): MÖ 9 bin - 5800 yılları arası

Önemli! Tarih öncesi dönemlerin başlangıç ve bitiş zamanları, bölgelere göre farklılıklar gösterir. En uzun devir Paleolitik Devir'dir. Ateş, Mezolitik Devir'de kontrol altına alınmıştır. Üretim, tarım ve ilk köy yerleşimleri ise Neolitik dönemde ortaya çıkmıştır.

İlk kullanılan maden bakırdır. Bakır Devri'ne Kalkolitik (Bakırtaş Devri) de denir. Demir Devri'nin sonunda yazının bulunmasıyla tarih öncesi dönem sona ermiştir.

İnsanlar günlük hayatlarında gördükleri veya yaşadıkları olayları mağara duvarlarına çizerek, hayat tarzlarına ilişkin bilgilerin günümüze kadar ulaşmasını sağladılar. Konya Akşehir Dursunlu fosil yatakları, Anadolu'da insan varlığına ilişkin en eski buluntulara ev sahipliği yaparken, İstanbul Yarımburgaz Mağarası Anadolu'da en eski insan yerleşimlerinden biridir.

Yazının Gelişimi

Eski Taş Çağı'na ait insan barınaklarının en tanınmışları, İspanya'daki Altamira ve Fransa'daki Lascaux Mağaralarıdır. Bu mağaraların duvarları öküz, at, geyik, dağ keçisi ve bizon gibi hayvanların resimleriyle kaplıdır. Yurdumuzda ise Küçükçekmece Gölü (İstanbul) yakınındaki Yarımburgaz Mağarası Anadolu'nun bilinen en eski yerleşmesidir.

İlk Çağ'da Mezopotamya'daki dinî inanışların etkisiyle Sümerler, mabet (Ziggurat) ekonomisinin zorunluluğuyla sembol yazısını (piktograf) icat ettiler. Sümerlerin kullandığı ilk yazılı kil tablet örneklerine Uruk kentinde rastlanmıştır. İşaretler çiviye benzetildiği için bu yazıya "çivi yazısı" denmiştir.

İlginç bilgi! Sümerlerde okullara "Tablet Evi" adı verilmekteydi. Öğrenciler burada kil parçaları üzerine aynı heceleri tekrar tekrar yazarak yazı yazmayı öğrenirlerdi. Sümerler, öğretmene "tablet evinin babası", öğrenciye ise "tablet evinin oğlu" demiş ve okulu bir aile ocağı gibi kabul etmiştir.

Yazının icadı, tarihî devirlerin başlangıcıdır. Sümerlerden sonra çivi yazısı Akad, Babil, Asur, Hitit ve Urartu gibi medeniyetler tarafından geliştirilmiştir. Hiyeroglif yazısını kullanan Mısırlılar, papirüs ve fırça gibi araçlar kullanmıştır.

Mısır yazısı, 24 sessiz harften oluşan Fenike alfabesine model olmuştur. Bu alfabeden Sami, sonrasında da Latin alfabesi geliştirilmiştir. İlk kez Bergama'da hayvan derisinden üretilen parşömenler birleştirilerek kitap hâline getirilmiştir. Çin medeniyeti ise parşömenden daha ucuza mal olan tekstilden yapılan kâğıdı üretmiştir.

Kadim Dünyada Bilimler

Bilim, insanlığın ortak ürünüdür ve kökleri ilk insanlara kadar uzanır. Tarih boyunca Mısır, Yunan, Çin, Hint, İran, Arap ve Türk gibi farklı medeniyetlerden bilim insanları, insanlığın gelişmesine katkı sağlamıştır.

İlk insanlar doğayla ilişkilerinde basit teknik beceriler kullanırken, zamanla gökyüzü olaylarını izleme, kaydetme ve yorumlama gibi faaliyetler günümüz modern astronomi bilimine temel oluşturmuştur. Geçmişte insanlar yıldızları ve uzayı çıplak gözle, yerden izlerken, günümüzde uzay araştırmaları, haberleşme ve televizyon yayıncılığı gibi işler uydularla yapılıyor.

Modern astronomideki matematiksel dayanaklar ilk defa Mezopotamya'da kullanılmıştır. Mezopotamya uygarlıkları, ziggurat adı verilen tapınaklarda gözlem yaparak gök biliminde bilimsel gözlem yöntemini keşfetmiş ve bilgileri tablolaştırmıştır.

Dikkat! Büyük İskender coğrafya bilimine büyük katkılar sağlamıştır. Asya seferi sırasında coğrafyacıları yanından ayırmayan İskender, Mısır'da kurduğu İskenderiye Kütüphanesi'nde bilim insanlarını desteklemiştir.

Eratosthenes, Dünya'nın yuvarlaklığına inanan ve deneylerle Dünya'nın çevresini bugünkü değerine yakın olarak hesaplayan önemli bir bilim insanıydı. "Yeryüzünün Tasviri" anlamına gelen "Geography" adlı eserinde coğrafya terimini ilk kez kullanarak coğrafya biliminin kurucusu oldu.

Amasya'da yaşamış ve coğrafya konusunda çalışmış Strabon, Anadolu ve çevresinde yaptığı geziler sonucunda on yedi bölümden oluşan "Coğrafya" isimli eseri yazmıştır.

Kadim Dünyada Tıp ve Bilim

Hastaların tedavisi, Sağlık Tanrısı Asklepios adına kurulan tapınaklarda yapılırdı. Bilimsel tıbbın kurucusu olarak kabul edilen Hipokrat $MÖ 460-337$, hastalıkların doğaüstü güçlerin kötülüklerinden değil fiziksel nedenlerden kaynaklandığını ileri sürerek tıp tarihinde yeni bir dönemin kapısını açtı.

İlk Çağ'da kurulan medeniyetler, farklı alanlarda insanlık tarihine önemli katkılarda bulundular. MÖ 3200'de Sümerlerin yazıyı bulması, MÖ 2375'te Urkagina Yasaları'nın çıkarılması, MÖ 1700'de Hammurabi Kanunları, MÖ 1280'de Kadeş Antlaşması gibi olaylar, medeniyetin gelişiminde önemli dönüm noktalarıdır.

MÖ 680'de Lidyalıların parayı kullanmaya başlaması, MÖ 776'da ilk Olimpiyatların düzenlenmesi ve MÖ 753'te Roma'nın kurulması gibi olaylar, farklı medeniyetlerin katkılarını gösterir. MÖ 550'de Pers İmparatorluğu'nun kurulması ve MÖ 359'da İskender İmparatorluğu'nun yükselişi, Antik Dünya'nın şekillenmesinde etkili olmuştur.

İlginç bilgi! İlk istihbarat teşkilatı İran'da kurulmuştur! "Kralın Gözü" ve "Kralın Kulağı" denilen bu sistem, birbirlerini kontrol eden ve izleyen memurlardan oluşuyordu.

MS 313'teki Milano Fermanı, MS 325'teki İznik Konsülü ve MS 330'da Roma İmparatorluğu'nda Hristiyanlığın resmî din haline gelmesi, dinî tarihin dönüm noktalarıdır. MS 375'teki Kavimler Göçü, MS 395'te Roma İmparatorluğu'nun ikiye ayrılması ve MS 476'da Batı Roma'nın yıkılışı ise Antik Çağ'ın sonunu ve Orta Çağ'ın başlangıcını işaret eder.

İlk Çağ Medeniyetleri: İran ve Persler

İran Medeniyeti, İran'da kurulmuş ve Medler ile Persler en önemli devletleri olmuştur. Pers Kralı Kiros, Medleri yıktıktan sonra, MÖ 543'te Lidya ülkesini alarak Anadolu'ya hâkim oldu. Bu hâkimiyete daha sonra İskender son verdi.

Persler, yönetimde satraplık (eyalet) uygulamasını Anadolu'da hayata geçirdiler. Her satraplığın başına bir satrap atadılar. Ayrıca gelişmiş bir posta teşkilatı kurarak, Sardes'ten başlayıp başkentleri Sus'a kadar uzanan Kral Yolunu yaptılar.

Persler tarihte bilinen ilk istihbarat teşkilatını da kurdular. "Kralın Gözü" ve "Kralın Kulağı" olarak bilinen bu sistem, yöneticilerin birbirlerini takip ettiren ve kontrol ettiren bir mekanizma şeklinde çalışıyordu.

Önemli not! İran Medeniyeti, hem yönetim sistemleri hem de askeri organizasyonlarıyla sonraki imparatorlukları etkilemiştir. Özellikle istihbarat teşkilatı ve satraplık sistemi, devlet yönetiminde önemli yeniliklerdi.

Çin Medeniyeti, pusula, barut, kâğıt ve matbaayı ilk kez geliştiren uygarlıktır. Resim yazısı kullanan Çinliler, ordu yönetiminde Türkleri örnek almışlardır. Dini bakımdan Konfüçyüz ve Lao-çe önemlidir, Budizm de yaygındır. Gelir kaynakları tarım ve ticarettir. Güneş lekeleri konusunda bilgi vermiş, tıpta masaj ve akupunkturu kullanmışlardır.

Hint Medeniyeti ise Hint yarımadasında gelişmiş, iklim ve yer şekillerinin etkisiyle sık sık istilalara uğramıştır. Hindistan'da halk Brahmanlar, Kşatriyalar, Vaysiyalar, Südralar ve Paryalar olarak sosyal sınıflara ayrılmıştır. Brahmanizm ve Budizm burada doğmuş, matematikte sıfırı ilk kez Hintliler kullanmışlardır (ancak bir sayı olarak değil).

Mezopotamya Medeniyetleri

Mezopotamya medeniyetleri, Fırat ve Dicle nehirlerinin arasındaki bölgede kurulmuşlardır. Mezopotamya, "İki nehir arası" anlamına gelir. Bölgenin, Aşağı Mezopotamya ve Yukarı Mezopotamya olarak adlandırılmasında nehirlerin akış yönü etkilidir.

Sümerler $MÖ 4000-2350$, Güney Mezopotamya'ya yerleşmişler ve ilk site (şehir) devletlerini kurmuşlardır. Lagaş, Ur, Uruk, Eridu, Nipur, Kaş ve Umma gibi şehir devletleri halinde yaşadılar. Sitelerin başında ensi ya da patasi adı verilen rahip-krallar bulunurdu. Bir şehir başka bir şehir devletini ele geçirirse, kral Lugal unvanını, bütün şehirleri ele geçirirse Lugal Kalma (Büyük Adam) unvanını alırdı.

Sümer şehirleri genellikle bir tapınak etrafına kümelenerek kurulmuştur. Çok tanrılı (politeist) bir inanç sistemine sahip olan Sümerler'in tapınaklarına Ziggurat denirdi. Kerpiçten yapıldığı için bu yapılar günümüze kadar ulaşamamıştır.

Biliyor muydun? Sümerler MÖ 3500'de ilk yazıyı $çivi yazısı/piktografik yazı$ bularak insanlık tarihinde yeni bir sayfa açtılar! Ayrıca MÖ 2375'te Sümer Kralı Urkagina, tarihte bilinen ilk yazılı kanunları çıkardı.

Sümerler'de sözlü edebiyat gelişmiştir. Gılgamış Destanı, Yaratılış Manzumesi ve Tufan Hikâyesi en önemli edebi eserleriydi. Tekerleği icat eden Sümerler, aritmetik ve astronomide de ilerleyerek Pi (π) sayısını hesapladılar.

Sümerler'in diğer katkıları arasında sabanı bulmaları, ithalat ve ihracatı başlatmaları sayılabilir. Takas usulü ticaret yapan Sümerlerin ahiret inançları yoktu, bu nedenle mezarlarına eşya koymadılar. Mimaride kerpiç kullandıkları için zigguratları günümüze ulaşamamıştır.

Yazılı Kültürün Başlaması

Sümerlere ait çivi yazılı konik mühürler, yazılı kültürün ilk örnekleri arasındadır. Urkagina Kanunları, kilden yapılmış koniler üzerine çivi yazısı ile yazılmıştır. Bu kanunlar, toplumsal düzeni sağlamak ve adaleti tesis etmek amacıyla oluşturulmuştur.

Mezopotamya'daki uygarlıklar, yazıyı kullanarak bilgi birikimlerini gelecek nesillere aktarabilmiştir. İlk yazılı eserler genellikle dinî metinler, kanunlar, ticari kayıtlar ve edebi eserlerden oluşuyordu.

Yazının icadından sonra, bilgi daha sistemli bir şekilde kaydedilmeye ve aktarılmaya başlandı. Bu da bilimsel ve kültürel gelişmelerin hızlanmasını sağladı. Özellikle matematik, astronomi ve tıp alanında önemli ilerlemeler kaydedildi.

Unutma! Yazının icadı insanlık tarihinde büyük bir devrimdi. Yazı sayesinde bilgi ve deneyimler daha doğru ve kalıcı bir şekilde aktarılabildik, bu da medeniyetin hızla gelişmesine katkı sağladı.

Sümerlerin başlattığı yazılı kültür, diğer Mezopotamya uygarlıkları tarafından geliştirildi ve yaygınlaştırıldı. Akadlar, Babiller ve Asurlular çivi yazısını kullanmaya devam ederek, kendi dillerine ve kültürlerine uyarladılar.

Hititler ve Urartular gibi Anadolu uygarlıkları da Mezopotamya'dan etkilenerek çivi yazısını kullandılar. Böylece yazı, Mezopotamya'dan çevre bölgelere yayılarak, farklı kültürlerin birikimlerini kaydetmelerini ve paylaşmalarını sağladı.