Anadolu'ya İlk Türk Akınları ve Beylikler Dönemi

Anadolu'ya ilk Türk akınları Hunlar ve Sibirler tarafından gerçekleştirilmiştir. Çağrı Bey 1015 yılında keşif amaçlı seferler düzenlemiş, Büyük Selçuklular Dandanakan Savaşı'ndan (1040) sonra yeniden akınlara başlamıştır.

1048'de Pasinler Savaşı'nda Bizans ve Selçuklu kuvvetleri ilk kez karşı karşıya gelmiştir. Malazgirt Savaşı (1071) sonrası Sultan Alp Arslan "Fethedilen topraklar fethedenin malıdır" anlayışını uygulayarak Anadolu'nun Türkleşme sürecini başlatmıştır.

Malazgirt Savaşı sonrasında Anadolu'da Büyük Selçuklu komutanları tarafından kurulan beylikler "Birinci Beylikler Dönemi" olarak adlandırılır. Bu beylikler Anadolu'nun fethedilmesinde, Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında önemli rol oynamışlardır.

Dikkat! Anadolu'da kurulan ilk Türk beyliği Saltuklular (1072-1202), ilk külliye Divriği Külliyesi (Mengücekliler), ilk medrese ise Yabaşan Medresesi'dir (Danişmendliler).

Birinci Beylikler ve Anadolu Selçuklu Devleti

Anadolu'daki ilk Türk beylikleri arasında en güçlü olan Danişmendliler (1080-1178), Anadolu Selçuklu Devleti'ni en fazla uğraştıran beylik olmuştur. Çaka Beyliği (1081-1093) ise İzmir ve çevresinde kurulmuş ilk denizci Türk beyliğidir.

Anadolu Selçuklu Devleti, Kutalmuş oğlu Süleyman Şah tarafından 1077'de İznik'te kurulmuştur. I. Haçlı Seferi sonrası I. Kılıç Arslan başkenti İznik'ten Konya'ya taşımıştır.

II. Kılıçarslan döneminde kazanılan Miryokefalon Savaşı (1176), Anadolu'nun kesin olarak Türk yurdu haline geldiğini kanıtlamıştır. "Yurt tutan" savaş olarak da bilinen bu zafer, Türklerin Anadolu'dan çıkarılamayacağını göstermiştir.

Selçukluların en parlak dönemi I. Alaeddin Keykubad zamanında yaşanmıştır. Antalya, Sinop, Alanya ve Kırım'ın Sudak limanları fethedilerek ticaret yolları kontrol altına alınmıştır. Moğol tehlikesine karşı önlemler alınsa da 1243 Kösedağ Savaşı sonrası devlet Moğol egemenliğine girmiştir.

Not: I. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Venediklilerle ilk ticaret antlaşması yapılmış, II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde çıkan Babailer isyanı güçlükle bastırılmıştır.

İkinci Beylikler Dönemi ve Anadolu Türk Birliği

Kösedağ Savaşı'ndan sonra yıkılış sürecine giren Anadolu Selçuklu Devleti, Moğollara bağlı olarak bir süre daha varlığını sürdürmüş ve 1308'de yıkılmıştır. Moğol baskısının azalmasıyla Anadolu'nun çeşitli yerlerinde İkinci Dönem Türk Beylikleri kurulmuştur.

Karamanoğulları (1256-1487), kendilerini Türkiye Selçuklu Devleti'nin mirasçısı saymış ve Osmanlı Devleti'ni Anadolu Türk Birliği'ni kurmak konusunda en çok uğraştıran beylik olmuştur. Karamanoğlu Mehmet Bey 13 Mayıs 1277'de yayınladığı fermanla "Divanda, sarayda, dergâhta, mecliste ve meydanda Türkçeden başka dil kullanılmayacaktır" diyerek Türkçeyi resmi dil olarak ilan etmiştir.

Osmanoğulları (1299-1922) Oğuzların Bozok Kolu'nun Günhan soyunun Kayı Boyu'na mensuptur. Ertuğrul Gazi'nin vefatından sonra başa geçen Osman Bey, beyliği Söğüt ve Domaniç çevresinde Bizans sınırında bir uç beyliği olarak kurmuştur.

Karesi Beyliği (1304-1360) denizci bir beylik olarak Osmanlı donanmasının temelini oluşturmuş ve Osmanlıların Rumeli'ye geçişlerini kolaylaştırmıştır. Osmanlı Devleti'nin topraklarına kattığı ilk beylik Karesioğulları'dır.

Önemli: Dulkadiroğulları Beyliği, Yavuz Sultan Selim döneminde 1515'te Turnadağ Savaşı ile Osmanlı topraklarına katılmış, böylece Anadolu Türk Siyasi Birliği kesin olarak sağlanmıştır.

Anadolu'da Kurulan Diğer Türk Devletleri

Eretna Devleti (1335-1381), Uygur Türklerinden olan Eretna Bey tarafından Sivas ve Kayseri çevresinde kurulmuştur. Bu devlete veziri Kadı Burhaneddin son vermiştir.

Kadı Burhaneddin Devleti (1381-1398), Eretna Devleti'ni yıkarak bağımsızlığını ilan etmiş, Osmanlılarla yapılan Kırkdilim savaşında Şehzade Ertuğrul'u öldürmeyi başarmıştır. Akkoyunlularla mücadelede ölünce Sivas halkı şehri Yıldırım Bayezid'e teslim etmiştir.

Akkoyunlu Devleti (1350-1502), Kara Yülük Osman Bey tarafından Diyarbakır merkez olmak üzere kurulmuştur. En parlak dönemini Uzun Hasan zamanında yaşamış, Otlukbeli Savaşı'nda (1473) Osmanlı'ya yenilince yıkılış sürecine girmiştir.

Karakoyunlu Devleti (1365-1469), Bayram Hoca ve kardeşleri tarafından kurulmuştur. Timur ile Yıldırım Bayezid arasındaki mücadelede Osmanlı Devleti'ni desteklemiş, ancak Kara Yusuf'un Osmanlı Devleti'ne sığınması Ankara Savaşı'nın nedenlerinden biri olmuştur.

Unutma: Uzun Hasan döneminde Kur'an-ı Kerim Türkçe'ye ilk defa tercüme edilmiş ve Dede Korkut Hikayeleri yazılı hale getirilmiştir. Karakoyunlular ise Azerbaycan Türklüğünün oluşmasında etkili olmuşlardır.

Anadolu Selçuklu Devlet Yönetimi ve Teşkilatı

Anadolu Selçuklularında devletin başında "Sultan" unvanlı hükümdarlar bulunmuştur. Devlet işleri Divan-ı Saltanat'ta görüşülmüştür. Büyük Divan'ın başında sultan, yokluğunda vezir bulunurdu.

Selçuklular merkezi otoriteyi güçlü tutabilmek için geniş iktalara yer vermemişler ve meliklerin yetkilerini sınırlı tutmuşlardır. Ülke üç farklı idari yapıda vilayetlere ayrılmıştı:

1. Merkeze Bağlı Vilayetler: Her bakımdan merkeze bağlı olup, başlarında sultan tarafından atanan valiler bulunurdu.

2. Meliklerin Yönettiği Vilayetler: Selçuklu ailesinden gelen melikler tarafından yönetilirdi.

3. Uç Vilayetleri: Sınır boylarında kurulan ve uç beylerince yönetilen vilayetlerdi.

Ordu teşkilatı Büyük Selçuklulardan alınmıştır. Ordu komutanına "Emirü'l-Ümera" denilmiştir. Hassa Birlikleri, İkta Askerleri, Türkmen Kuvvetleri, Bağlı Beylik ve Devlet Askerleri ile Ücretli Askerlerden oluşmaktaydı.

Bilgi: Selçuklu toprak yönetiminde topraklar devlete aitti ve "miri topraklar" olarak adlandırılırdı. Bunlar Has Toprakları, İkta Toprakları, Mülk Toprakları ve Vakıf Toprakları olarak dörde ayrılıyordu.

Anadolu Selçuklu Ekonomisi, Hukuk ve Kültür Hayatı

Ekonomik açıdan Anadolu Selçuklularının en önemli geçim kaynağı kervan ticareti olmuştur. Şehirde oturan esnaf, aralarında birleşerek kurdukları dini ve ekonomik özellik taşıyan "Ahilik Teşkilatı"nı oluşturmuştur.

Ticaretin geliştirilmesi için güvenli yollar yapılmış, kervansaraylar inşa edilmiştir. Zarar gören kervan sahiplerinin zararı devlet tarafından karşılanarak sigortacılık sisteminin temelleri atılmıştır.

Hukuk sistemi, Şer'i ve Örfi olmak üzere ikiye ayrılmıştır:

• Şeri Yargı: Kadılar tarafından yürütülüp evlenme, boşanma, miras gibi konulara bakılmıştır.
• Örfi Yargı: Asayiş, güvenlik ve yasaların uygulanmasından Emir-i Dâd sorumlu olmuştur.

Anadolu Selçuklu Devleti'nde resmi dil Farsça, bilim dili Arapça, saray ve ordu dili ise Türkçeydi. Halk edebiyatında Battal Gazi Destanı ve Nasrettin Hoca fıkraları öne çıkarken, tasavvuf edebiyatında Mevlana, Yunus Emre ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi isimler önemli eserler vermişlerdir.

İlginç Bilgi: Türkiye Selçukluları, Moğol baskısı nedeniyle Orta Asya'dan kaçan Türkmenleri Anadolu'ya yerleştirmişlerdir. Anadolu'da Babaîlik, Bektaşilik, Mevlevilik gibi tarikatlar böylece yayılmıştır.

Anadolu Selçuklu Sanat ve Mimarisi

Anadolu Türk mimarisi; dini, sivil ve askeri olmak üzere üç ana kategoride incelenebilir. Camiler, mescitler, medreseler ve türbeler dini mimarinin; köşkler, saraylar, darüşifalar ve kervansaraylar sivil mimarinin; kaleler ve kuleler ise askeri mimarinin örneklerini oluşturur.

Selçuklu mimarisinin önemli eserleri arasında Konya'daki Alaeddin Camii, Karatay, Sırçalı ve İnce Minareli medreseler, Kayseri'deki Hunad Hatun ve Hacı Kılıç Külliyeleri ile Kubâdiye Sarayı bulunmaktadır.

Anadolu Selçuklu sağlık kurumlarının başında Kayseri'deki Gevher Nesibe ve Gıyasiye Darüşifaları gelir. Anadolu'daki ilk şifahane olarak bilinen Gevher Nesibe Darüşifası, dönemin en ileri tıp kurumlarından biriydi.

Taş süslemelerinde çift başlı kartal, kuş, ejder, aslan, geyik, melek ve yıldız gibi figürler kullanılmıştır. Bu süslemeler Türk-İslam mimarisinin özgün örnekleridir.

Unutulmaması Gereken: Anadolu'daki ilk medrese Danişmendlilere ait Yabaşan Medresesi, ilk kervansaray Anadolu Selçuklularına ait Alay Han, ilk külliye ise Mengüceklilere ait Divriği Külliyesi'dir. Bu yapılar, Anadolu'daki Türk-İslam medeniyetinin temel taşlarını oluşturur.