Güneş Sistemi ve Tutulmalar

Güneş sistemi, evrende yer alan milyonlarca yıldızdan biri olan Güneş'in çevresinde dönen gezegenler, uydular, kuyruklu yıldızlar, asteroitler ve meteorlardan oluşan bir sistemdir.

Bu sistemde sekiz gezegen vardır: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün. Bu gezegenler Güneş'in etrafında belirli yörüngelerde dolanırlar.

Güneş sistemindeki gezegenler bazı özelliklerine göre sınıflandırılır. Merkür, Venüs, Dünya ve Mars karasal (iç) gezegenlerdir. Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün ise gazsal (dış) gezegenlerdir.

Not: Gezegenler hakkında bilgi edinirken, onların neden farklı boyutlarda olduklarını ve Güneş'e uzaklıklarının hayatlarımız için neden önemli olduğunu düşünebilirsin.

Evren ve Güneş Sistemi

Evren, içinde gök adaların, yıldızların, gezegenlerin ve diğer gök cisimlerinin bulunduğu sonsuz boşluktur. Evren o kadar büyüktür ki, merkezi ya da kenarları yoktur ve sonsuz mu yoksa sonlu mu olduğu hala tam olarak bilinememektedir.

Eskiden insanlar Dünya'nın evrenin merkezi olduğunu düşünüyordu. Ancak Polonyalı gök bilimci Nicolaus Kopernik, Güneş'in merkezde olduğunu ve diğer gezegenlerin onun etrafında döndüğünü söyledi. Zaman içinde bu fikir doğru kabul edildi.

Güneş sistemi, Güneş'in etrafında belirli yörüngelerde hareket eden sekiz gezegen, bu gezegenlerin doğal uyduları, asteroitler ve kuyruklu yıldızlardan oluşur.

Güneş ise sistemimizin merkezidir. Orta büyüklükte, 4,6 milyar yaşında bir yıldızdır. Dünya'ya yaklaşık 150 milyon kilometre uzaklıktadır ve çoğunlukla hidrojen (%71) ve helyum (%26,5) gazlarından oluşur.

Merak et: Güneş'in yüzey sıcaklığı yaklaşık 5.500°C'dir! Bu sıcaklık, bir fırının sıcaklığının 20 katından daha fazladır. Bu kadar sıcak olmasaydı, Dünya'da yaşam mümkün olabilir miydi?

Gezegenler ve Özellikleri

Gezegen, hem kendi etrafında dönen hem de bağlı olduğu yıldızın çevresinde dolanan belirli büyüklükteki gök cisimleridir. Bir gök cisminin gezegen sayılması için: Güneş etrafında dolanması, küresel şekle sahip olması ve yörüngesini temizleyebilmesi gerekir.

Güneş sistemindeki 8 gezegen iki gruba ayrılır:

Karasal (İç) Gezegenler:

• Hacimlerinin büyük kısmı katı maddelerden oluşur
• Merkür, Venüs, Dünya ve Mars'tır
• En büyükleri Dünya'dır
• Yoğunlukları gazsal gezegenlerden fazladır
• Halkaları yoktur

Gazsal (Dış) Gezegenler:

• Hacimlerinin büyük kısmı gazlardan oluşur
• Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür
• En büyükleri Jüpiter'dir
• Yoğunlukları karasal gezegenlerden azdır
• Halkaları vardır

Kolay Hatırla: Karasal gezegenler küçük ve katı, gazsal gezegenler ise büyük ve hafiftir. "MEVDM-JSUN" harflerini hatırlarsan gezegenlerin Güneş'e yakınlık sırasını kolay hatırlayabilirsin: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün.

Gezegenler ve Özellikleri - 1

Merkür: Güneş'e en yakın ve en küçük gezegendir. Dünya'dan 3 kat küçüktür. Yüzeyi -170°C ile 350°C arasında değişir. Uydusu ve halkası yoktur. İnce bir atmosferi vardır, bu nedenle gece-gündüz sıcaklık farkı 500°C'tan fazladır.

Venüs: Güneş'e ikinci yakın gezegendir. Dünya ile neredeyse aynı büyüklüktedir (Dünya'nın ikizi). Yüzey sıcaklığı yaklaşık 460°C olup en sıcak gezegendir. Uydusu ve halkası yoktur. Yoğun karbondioksit atmosferi nedeniyle sera etkisi görülür. Halk arasında "Çoban Yıldızı" olarak bilinir. Kendi etrafında diğer gezegenlerin tersi yönde döner.

Dünya: Güneş'e üçüncü yakın gezegendir. Sistemin beşinci büyük gezegenidir. Yüzey sıcaklığı ortalama 15°C'tur. Tek uydusu Ay'dır ve halkası yoktur. Üzerinde yaşam olduğu bilinen tek gezegendir. Yüzeyinin dörtte üçü suyla kaplıdır.

Mars: Güneş'e dördüncü yakın gezegendir. Dünya'dan yaklaşık 2 kat küçüktür. Yüzey sıcaklığı -140°C ile 20°C arasındadır. Phobos ve Deimos adlı iki uydusu vardır, halkası yoktur. Yüzeyi kırmızı toz ve kayalarla kaplı olduğu için "Kızıl Gezegen" olarak bilinir.

Biliyor muydun? Venüs, Güneş'in etrafında dolanırken diğer gezegenlerin döndüğü yönün tersine (saat yönünde) döner. Bu, Venüs'ün neden "tuhaf kardeş" olarak anıldığının nedenlerinden biridir!

Gezegenler ve Özellikleri - 2

Jüpiter: Güneş'e beşinci yakın gezegendir. Sistemin en büyük gezegeni olup "Dev Gezegen" olarak bilinir. Dünya'dan yaklaşık 11 kat büyüktür. Yüzey sıcaklığı yaklaşık -110°C'tur. 95 uydusu vardır, en büyüğü Ganimet'tir. Halkası vardır ama net gözükmez. Yüzeyinde kırmızı büyük lekeler bulunur.

Satürn: Güneş'e altıncı yakın gezegendir. Sistemin ikinci büyük gezegeni olup Dünya'dan yaklaşık 10 kat büyüktür. Yüzey sıcaklığı yaklaşık -140°C'tur. 146 uydusu vardır. En bilinen uydusu Titan'dır. Toz, buz ve kaya parçacıklarından oluşan 7 halkası vardır, bu yüzden "Halkalı Gezegen" olarak bilinir. Yoğunluğu en düşük gezegendir.

Uranüs: Güneş'e yedinci yakın gezegendir. Sistemin üçüncü büyük gezegeni olup Dünya'dan yaklaşık 4 kat büyüktür. Güneş sisteminin en soğuk gezegenidir. 27 uydusu ve 10 halkası vardır. Zehirli gazlardan oluşan bir atmosfere sahiptir. Yatay olarak dönen tek gezegendir.

Neptün: Güneş'e en uzak gezegendir. Sistemin dördüncü büyük gezegeni olup Dünya'dan yaklaşık 4 kat büyüktür. Lacivert renkli görünümüyle Uranüs'ün ikizi gibidir. 14 uydusu ve 6 halkası vardır. Zehirli gazlardan oluşur.

Unutma: Dış gezegenler olan Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'ün hepsinin halkaları vardır, ama Satürn'ün halkaları en belirgin olanıdır.

Gezegenlerin Sıralaması ve Özellikleri

Gezegenlerin Güneş'e yakınlık sırası: MERKÜR-VENÜS-DÜNYA-MARS-JÜPİTER-SATÜRN-URANÜS-NEPTÜN

Gezegenlerin büyüklük sıralaması: JÜPİTER-SATÜRN-URANÜS-NEPTÜN-DÜNYA-VENÜS-MARS-MERKÜR

Uydusu olmayan gezegenler: Merkür ve Venüs

Kendi etrafında dönüş yönleri farklı olan gezegenler: Venüs ve Uranüs

En sıcak gezegen: Venüs En soğuk gezegen: Uranüs

Gezegenler, Güneş'in çevresindeki belirli yörüngelerde dolandıkları için gökyüzündeki konumları sürekli değişir. Güneş'ten aldıkları ışığı yansıttıkları için parlak görünürler.

Çıplak gözle görülebilen gezegenler: Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn Teleskop yardımıyla görülebilen gezegenler: Uranüs ve Neptün

Plüton'un durumu: Plüton, 2006 yılında bilim insanlarının Prag'da yaptığı toplantıda gezegen sınıfından çıkarılıp "Cüce Gezegen" sınıfına dahil edilmiştir. Bunun nedeni, Plüton'un yörüngesinde diğer gök cisimlerinin bulunması ve yörüngesinin tam olarak temizlenmemiş olmasıdır.

İlginç Bilgi: 1930'da keşfedilen Plüton, 76 yıl boyunca gezegen olarak kabul edildi. Şimdi ise bir cüce gezegen olarak sınıflandırılıyor. Bilim, yeni keşiflerle sürekli gelişir ve değişir!

Astronomik Birim ve Uydular

Astronomik Birim (AB), Güneş'in Dünya'ya olan uzaklığıdır ve yaklaşık 150 milyon kilometredir. Güneş sistemindeki gezegenlerin uzaklıkları bu birimle ifade edilir:

• Merkür: 0,39 AB
• Venüs: 0,72 AB
• Dünya: 1 AB
• Mars: 1,5 AB
• Jüpiter: 5,2 AB
• Satürn: 9,5 AB
• Uranüs: 19 AB
• Neptün: 30 AB

Uydu, bir gezegenin çevresinde belirli bir yörüngede dolanan gök cisimidir. Uydular, etrafında dolandıkları gezegenden daha küçüktürler ama başka gezegenlerden büyük olabilirler. Örneğin, Jüpiter'in uydusu Ganimet, Merkür gezegeninden daha büyüktür.

Her gezegenin uydu sayısı farklıdır:

• Merkür ve Venüs'ün uydusu yoktur.
• Dünya'nın 1 uydusu vardır: Ay.
• Mars'ın 2 uydusu vardır: Deimos ve diğeri.
• Jüpiter'in 95 uydusu vardır, en önemlisi Ganimet.
• Satürn'ün 146 uydusu vardır, en önemlisi Titan.
• Uranüs'ün 27 uydusu vardır, en önemlisi Titania.
• Neptün'ün 14 uydusu vardır, en önemlisi Triton.

Düşün: Ay, gökyüzünde gördüğün tek uydu olabilir, ancak Güneş sisteminde toplam 285'ten fazla uydu var! Acaba diğer uydular da Ay'ımıza benziyor mu?

Asteroit, Gök Taşı, Meteor ve Meteorit

Asteroid, Güneş'in çevresinde dolanan, kaya veya metallerden oluşan küçük gök cisimleridir. Bunlar, Güneş sistemi oluşurken gezegenler kadar büyüyemeyen yapı taşlarıdır. Şekilleri genellikle düzensiz olup gezegenlere göre çok küçüktür.

Asteroidlerin yapısı çoğunlukla kayalardan oluşur, ama bazılarında demir, nikel, hatta altın, gümüş ve platin gibi değerli metaller de bulunabilir. Bu değerli kaynaklar "asteroit madenciliği" düşüncesini ortaya çıkarmıştır.

Asteroit Kuşağı, Mars ve Jüpiter arasında yer alan ve çok sayıda asteroidi barındıran bölgedir. Bu kuşağın genişliği yaklaşık 150 milyon kilometredir ve asteroitler arasında ortalama 1 milyon kilometre mesafe bulunur.

Gök Taşı, asteroid veya kuyruklu yıldız gibi gök cisimlerinden kopmuş küçük kaya parçalarıdır.

Meteor, gök taşlarının Dünya atmosferine girince oluşturduğu parlak izdir. Halk arasında "yıldız kayması" olarak bilinir. Çok sayıda meteor aynı anda girdiğinde "meteor yağmuru" oluşur.

Meteorit ise atmosfere girerek yeryüzüne ulaşan meteor parçalarıdır. Bunlar düştükleri yerlerde "meteor çukurları" oluşturabilir.

Hayal et: Geceleri gökyüzüne baktığında gördüğün "yıldız kayması", aslında uzaydan gelen küçük kaya parçacıklarının atmosferde yanmasıdır. Bu taşlar hızla Dünya'ya yaklaşıp atmosfere girdiğinde ne kadar heyecan verici görünüyor, değil mi?

Güneş ve Ay Tutulmaları

Ay, Dünya'mızın etrafında dolanırken aynı zamanda Güneş'in etrafında da dolanır. Bu hareketler sırasında bazen Dünya, Güneş ve Ay aynı doğrultuda dizilir ve tutulmalar gerçekleşir.

Bir yıl içinde en az iki (her ikisi de Güneş tutulması) en fazla ise yedi tutulma (dört Güneş, üç Ay veya beş Güneş, iki Ay tutulması) gerçekleşebilir.

Güneş Tutulması Ay, hareketi sırasında Dünya ile Güneş'in arasına girdiğinde Güneş tutulması olur. Bu durumda gündüz vakti olmasına rağmen, Dünya'nın bir kısmına güneş ışınları ulaşamaz ve o bölgede yaşayan insanlar belirli bir süre Güneş'i göremez.

Güneş tutulması şu koşullarda gerçekleşir:

• Ay "yeni ay" evresindeyken
• Gündüz vakti
• Güneş, Dünya ve Ay aynı doğrultudayken

Her yeni ay evresinde Güneş tutulması gerçekleşmez, çünkü her zaman Güneş, Dünya ve Ay tam olarak aynı doğrultuda bulunmaz.

Dikkat: Güneş tutulmasını asla çıplak gözle izleme! Özel güneş gözlükleri veya güvenli filtreleme yöntemleri kullanmalısın. Aksi takdirde, gözlerinde kalıcı hasar oluşabilir.

Güneş Tutulması

Güneş tutulması, Ay'ın Dünya ile Güneş'in arasına girmesi sonucu gerçekleşen doğa olayıdır. Ay, Güneş'in ışığını engeller ve Dünya üzerinde bir gölge oluşturur.

Güneş tutulması sırasında Ay, Dünya'nın belirli bölgelerinin güneş ışığı almasını engeller. Bu bölgelerde gökyüzü kararır ve gündüz vakti olmasına rağmen yıldızlar görünür hale gelebilir.

Güneş tutulması her yeni ay evresinde gerçekleşmez. Bunun nedeni, Ay'ın Dünya etrafındaki yörüngesinin, Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesiyle tam olarak aynı düzlemde olmamasıdır. Sadece Güneş, Dünya ve Ay'ın aynı doğrultuda olduğu zamanlarda Güneş tutulması gözlenir.

Tam Güneş tutulması nadir ve etkileyici bir doğa olayıdır. Tutulma sırasında Güneş'in etrafında parlak bir halka görünür, buna "korona" adı verilir. Normalde Güneş'in parlak yüzeyi nedeniyle görülemeyen bu halka, Güneş tutulması sırasında görülebilir.

İlginç Bilgi: Tam Güneş tutulması, belirli bir yerde ortalama 375 yılda bir görülür! Bu yüzden, yaşadığın yerde bir tam Güneş tutulması olacaksa, kaçırma – hayatında belki de bir daha göremeyeceğin bir olaydır!