8. Sınıf Fen Ders Notlarım

Bu ders notları, 8. sınıfta öğrenmeniz gereken önemli fen konularını içermektedir. Notlar, anlaşılır ve kolay hatırlanabilir şekilde düzenlenmiştir. Her konu, temel kavramları, örnekleri ve uyarıları içerecek şekilde hazırlanmıştır.

Önemli Not: Bu notları düzenli tekrar etmek, sınavlarda başarılı olmanıza yardımcı olacaktır!

Mevsimlerin Oluşumu

Dünya'nın şekli kutuplardan basık, ekvatordan şişkindir. Bu şekle geoid denir. Dünya'nın iki önemli hareketi vardır: kendi ekseni etrafında dönme ve Güneş etrafında dolanma.

Gece ve gündüz, Dünya'nın kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönmesiyle oluşur. Bu dönüş saat yönünün tersine doğrudur.

Mevsimler iki temel nedenden oluşur:

1. Dünya'nın Güneş etrafında dolanması
2. Dünya'nın dönme ekseninin 23° 27' eğik olması

Dünya'nın yörüngesi elips şeklindedir. İlginç bir bilgi: Dünya'nın Güneş'e en yakın olduğu tarih 3 Ocak'tır, ama Kuzey Yarım Küre'de kış yaşanır! Bu bize Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığının mevsimlerin oluşumunda etkili olmadığını gösterir.

Dünya'da önemli tarihler:

• 21 Aralık: Kuzey Yarım Küre'de kış başlangıcı, en uzun gece
• 21 Mart: Kuzey Yarım Küre'de ilkbahar başlangıcı, gece-gündüz eşitliği
• 21 Haziran: Kuzey Yarım Küre'de yaz başlangıcı, en uzun gündüz
• 23 Eylül: Kuzey Yarım Küre'de sonbahar başlangıcı, gece-gündüz eşitliği

Dikkat! Kuzey ve güney yarım kürede mevsimler her zaman zıttır. Yani biz yazı yaşarken, Güney Yarım Küre kış mevsimindedir.

Mevsimlerin Oluşumunun Detayları

Ekvatorda Güneş ışınları dik açıyla gelirken, kutuplara doğru bu açı azalır. Birim yüzeye düşen enerji, mevsimlerin oluşmasında önemli rol oynar.

Dik açıyla gelen ışınlar daha az yüzeye yayıldığı için birim alana düşen enerji miktarı fazladır. Bu nedenle:

• Yazın Güneş ışınları daha dik gelir ve sıcaklık artar
• Kışın Güneş ışınları daha eğik gelir ve sıcaklık azalır

Ekvatorda Güneş ışınlarının dik gelmesi, bu bölgenin hep sıcak olmasını sağlar. Kutuplarda ise ışınlar her zaman eğik geldiği için daha soğuktur.

Ekinoks $gece-gündüz eşitliği$ tarihlerinde (21 Mart ve 23 Eylül):

• Gece ve gündüz süresi dünya genelinde eşittir (12 saat)
• Güneş ışınları ekvatora dik düşer
• Eksen eğikliğinin etkisi ortadan kalkar

Dünya'nın eksen eğikliği olmasaydı:

• Mevsimler oluşmazdı
• Her zaman gece-gündüz eşitliği yaşanırdı
• Güneş ışınları sadece ekvatora dik gelirdi
• Yıl boyunca sıcaklık değişimi olmazdı

İlginç Bilgi: Dünya'nın eksen eğikliği sayesinde farklı mevsimleri yaşıyor, yıl boyunca farklı doğa olaylarına tanık oluyoruz. Bu eğiklik olmasaydı, yaşam çok daha tekdüze olurdu!

İklim ve Hava Hareketleri

İklim, bir bölgede uzun yıllar boyunca gözlenen hava olaylarının ortalamasıdır. İklimle uğraşan bilim dalına klimatoloji, bilim insanına ise klimatolog denir.

İklimi etkileyen faktörler:

• Ekvatora olan uzaklık
• Bitki örtüsü
• Yeryüzü şekilleri
• Denize uzaklık
• Denizden yükseklik

Hava olayları ise anlık atmosfer şartlarıdır. Hava olaylarını inceleyen bilim dalına meteoroloji, uzmanına ise meteorolog denir.

Atmosfer (hava küre) %78 azot, %21 oksijen, %1 karbondioksit ve diğer gazlardan oluşur.

Hava olaylarını ölçmek için kullanılan araçlar:

• Nemölçer (Higrometre): Havadaki nemi ölçer
• Barometre: Hava basıncını ölçer
• Termometre: Sıcaklığı ölçer

Rüzgar, yatay yönde meydana gelen hava hareketidir. Rüzgar, yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru oluşur.

Basınç farkları şöyle oluşur:

• Sıcak hava → Alçak basınç → Yükselici hava hareketi
• Soğuk hava → Yüksek basınç → Alçalıcı hava hareketi

Önemli! Bulutlar ve yağışlar genellikle alçak basınç bölgelerinde oluşur. Çünkü burada yükselen hava soğuyarak yoğuşur ve bulutları oluşturur.

Yağış Çeşitleri ve İklim Değişikliği

Havadaki su buharına nem denir. Nem, yağışların temel kaynağıdır.

Başlıca yağış çeşitleri:

• Yağmur: Su buharının yoğuşarak damla halinde yeryüzüne inmesi
• Kar: Buluttaki su damlacıklarının donarak buz kristalleri halinde düşmesi
• Dolu: Fırtınaların etkisiyle su damlalarının donarak buz kütlelerine dönüşmesi
• Kırağı: Çok soğuk havalarda nemin kırağılaşması (gazdan katıya geçmesi)
• Çiy: Havadaki nemin soğuk yüzeylerde yoğuşarak su damlacıkları oluşturması
• Sis: Yeryüzüne yakın yerde havadaki su buharının yoğuşmasıyla oluşan su damlacıkları

Hava olayları zamanla yeryüzü şekillerinde değişikliklere neden olur. Peri bacaları, mantar kayalar, kumullar ve buzul vadileri bunun örnekleridir.

İklim ve Hava Olayları Arasındaki Farklar:

• İklim uzun sürede, hava olayları kısa sürede gözlenir
• İklim geniş alanlarda, hava olayları dar alanlarda etkilidir
• İklim daha az değişkendir, hava olayları çok değişkendir
• İklim tahminleri daha kesindir, hava tahminleri değişebilir

İklim Değişikliği insanların faaliyetleri sonucu gerçekleşen önemli bir sorundur. Sera gazlarının atmosfere salınımı sonucu küresel ısınma meydana gelir ve bu da iklim değişikliğine neden olur.

İklim değişikliğini önlemek için:

• Yenilenebilir enerji kaynakları kullanılmalı
• Enerji tasarrufu yapılmalı
• Geri dönüşüme önem verilmeli
• Binalarda ısı yalıtımı yapılmalı
• Ormanlar ve yeşil alanlar korunmalı

Gelecek İçin Harekete Geç! İklim değişikliğiyle mücadelede her birimize görev düşüyor. Küçük değişiklikler bile büyük farklar yaratabilir.

DNA ve Genetik Kod

İnsan vücudundaki milyarlarca hücrenin her birinde kalıtsal bilgilerin bulunduğu DNA vardır. DNA, hücre içindeki yönetici moleküldür ve canlının tüm yaşamsal faaliyetlerini yönetir.

DNA adını yapısındaki Deoksiriboz şekerinden alır (DeoksiriboNükleikAsit). DNA'nın yapısı ile ilgili ilk modeli oluşturan kişiler James Watson ve Francis Crick'tir.

Kalıtsal yapılar küçükten büyüğe şöyle sıralanır: Organik Baz → Nükleotid → Gen → DNA → Kromozom → Çekirdek

DNA'nın Özellikleri:

• DNA'nın yapı birimi nükleotiddir
• DNA'nın görev birimi gendir
• DNA'da dört farklı organik baz bulunur: Adenin (A), Timin (T), Guanin (G) ve Sitozin $S/C$
• DNA iki zincirden oluşur ve zincirler arasında zayıf hidrojen bağları vardır
• DNA gelişmemiş canlılarda sitoplazmada, gelişmiş canlılarda çekirdek, mitokondri ve kloroplastta bulunur

DNA, kendini onarma yeteneğine sahiptir. Eğer bir nükleotid kaybolursa, DNA kendini onarabilir. Ancak karşılıklı iki nükleotid kaybolursa, DNA kendini onaramaz.

Bilgi Hazinesi: DNA, tüm kalıtsal bilgilerimizin bulunduğu dev bir kütüphane gibidir. Bu kütüphanedeki her "kitap" (gen), vücudumuzun nasıl çalışacağına dair talimatlar içerir.

Nükleotid, Gen ve Kromozom

Nükleotid, DNA'nın yapı birimidir ve üç kısımdan oluşur:

1. Fosfat
2. Deoksiriboz şekeri
3. Organik baz (Adenin, Timin, Guanin veya Sitozin)

Nükleotidin özellikleri:

• Bir nükleotidin ismi içerdiği organik baza göre verilir
• DNA'da dört çeşit nükleotid bulunur
• DNA'nın çift sarmalında Adenin karşısına Timin, Guanin karşısına Sitozin gelir $A=T, G=C$
• Nükleotid sayısı ve dizilimindeki farklılıklar genetik çeşitliliği sağlar

DNA'da toplam nükleotid sayısı, şeker sayısı, fosfat sayısı ve organik bazların toplamına $A+T+G+C$ eşittir.

Gen, DNA üzerinde belirli görevleri yerine getiren kısımdır. Genler, saç rengi, göz rengi, kan grubu gibi kalıtsal özelliklerin belirlenmesini sağlar. Aynı zamanda bazı hastalıklar da genler aracılığıyla taşınabilir.

Kromozom, DNA'nın etrafını özel proteinlerin sarması sonucu oluşan ve X'e benzeyen kalıtım maddesidir. Kromozomlar sadece hücre bölünmesi sırasında görülür. Her türün kendine ait kromozom sayısı vardır. İnsanlarda kromozom sayısı 2n=46'dır (23 anneden, 23 babadan gelir).

Farklı canlıların kromozom sayıları:

• İnsan: 46
• Fil: 56
• Soğan: 16
• Eğrelti otu: 500
• Solucan: 2

Unutma! Kromozom sayısının fazla olması bir canlının gelişmişliğini göstermez. Aynı kromozom sayısına sahip olan iki canlı (insan ve moli balığı gibi) arasında da akrabalık olmayabilir.

DNA'nın Kendini Eşlemesi

Hücre bölünmeden önce DNA kendini eşler. Böylece DNA iki katına çıkar ve kalıtsal bilgiler yeni hücrelere aktarılır.

DNA'nın kendini eşlemesi şu aşamalarda gerçekleşir:

1. DNA'nın çift zincirli yapısı ortadan ikiye ayrılır (fermuar gibi açılır)
2. Sitoplazmadaki serbest nükleotidler çekirdeğe girer
3. Ayrılan zincirlerin karşısına uygun nükleotidler yerleşir
4. İşlem tamamlandığında başlangıçtakiyle aynı olan iki DNA molekülü oluşur

Eşleme sırasında ayrılan zincirler yeni DNA oluşumunda kalıp olarak kullanılır. Oluşan her DNA molekülünün bir zinciri eski, diğer zinciri yeni olur.

DNA'nın kendini eşlemesi, canlıların genetik bilgilerinin nesilden nesile aktarılmasını sağlar.

İlginç Bilgi: Dünyadaki bütün insanların DNA'ları %99,5 oranında aynıdır. Geriye kalan %0,5'lik fark, insanların birbirinden farklı özellikte olmasını sağlar. Bu küçük fark bile milyarlarca farklı insanın oluşmasına yetmektedir!

Kalıtım ve Temel Kavramlar

Kalıtım (genetik), kalıtsal özelliklerin nesilden nesile nasıl aktarıldığını araştıran bilim dalıdır.

Kalıtımla ilgili temel kavramlar:

• Gen: Kromozom üzerinde bulunan ve kalıtsal karakterleri taşıyan birimlerdir
• Baskın gen: Özelliğini her zaman gösteren gendir, büyük harfle gösterilir (A, B, S, K)
• Çekinik gen: Baskın gen olmadığında etkisini gösteren gendir, küçük harfle gösterilir (a, b, s, k)
• Alel gen: Biri anneden diğeri babadan gelen gen çiftidir
• Genotip: Bireyin sahip olduğu genlerin toplamıdır
• Fenotip: Canlının dış görünüşüdür $Fenotip = Genotip + Çevre$
• Saf döl (Homozigot): Alel genlerin aynı olması (AA, aa)
• Melez döl (Heterozigot): Alel genlerin farklı olması (Aa)

İnsanlarda görülen bazı kalıtsal özellikler:

• Siyah saç, sarı saça baskındır
• Kıvırcık saç, düz saça baskındır
• Kahverengi göz, mavi göze baskındır
• Ayrık kulak memesi, bitişik kulak memesine baskındır

Kalıtım biliminin kurucusu Gregor Mendel'dir. Mendel çalışmalarında bezelye bitkisini kullanmıştır çünkü bezelyeler kolay yetiştirilir, hızlı ürer, farklı karakterlere sahiptir ve tozlaşması kontrol edilebilir.

Deneme Tüyosu: Kalıtımla ilgili problemleri çözerken, baskın özellikleri büyük harfle, çekinik özellikleri küçük harfle göstermeyi unutma! Genotipinde baskın gen (büyük harf) bulunan canlılar her zaman baskın özelliği gösterir.

Karakter Çaprazlamaları

Eşeyli üreyen canlılarda karakterlerin nesilden nesile aktarılmasının gösterilmesine çaprazlama denir. Çaprazlamada, anne ve babadan gelen karakterler birbirine dağıtılarak oluşacak yavruların genotip ve fenotipleri bulunur.

Çaprazlama yöntemleri:

1. Karakterleri yazıp çizgilerle eşleştirme
2. Kutular (Punnet karesi) kullanma

Önemli noktalar:

• Çaprazlama sonuçları ihtimali verir, kesinlik belirtmez
• %100: kesin ortaya çıkar
• %0: imkansızdır
• %50: yarı yarıya olabilir veya olmayabilir

Örnek 1: Saf sarı bezelye (AA) ile saf yeşil bezelyenin (aa) çaprazlanması:

• Genotip: %100 Melez (Aa)
• Fenotip: %100 Sarı

Örnek 2: İki melez sarı bezelyenin (Aa x Aa) çaprazlanması:

• Genotip: %25 AA (saf sarı), %50 Aa (melez sarı), %25 aa (saf yeşil)
• Fenotip: %75 Sarı, %25 Yeşil

Bu örneklerde sarı renk baskın, yeşil renk çekinik özelliktir.

Püf Nokta: Çaprazlama problemlerinde önce anne ve babanın genotiplerini doğru belirlemelisin. Saf bireyler (AA veya aa) sadece bir çeşit gamet oluşturur, melez bireyler (Aa) ise iki çeşit gamet oluşturur.