DNA Nedir?

DNA, tüm canlı hücrelerde bulunan ve nesilden nesile aktarılan çift zincirli sarmal bir moleküldür. DNA'nın adı "Deoksiribo Nükleik Asit" kelimelerinin baş harflerinden gelir. Bu molekül, gelişmiş hücrelerde çekirdek, mitokondri ve kloroplast içinde bulunur.

DNA'nın yapısında dört çeşit organik baz vardır: Adenin (A), Guanin (G), Timin (T) ve Sitozin (C). Bunların yanında deoksiriboz şekeri ve fosfat grubu da DNA'nın yapısını oluşturur. Bu yapılar özel bir düzende bir araya gelerek DNA'yı meydana getirir.

DNA'daki sarmal yapı iki iplikten oluşur ve bu iplikleri bir arada tutan özel bağlar vardır. Adenin her zaman Timin'le, Guanin ise Sitozin'le eşleşir. Bu düzenli eşleşme, DNA'nın genetik bilgiyi doğru bir şekilde taşımasını sağlar.

Biliyor muydun? DNA molekülü o kadar incedir ki insan gözüyle göremezsin, ama vücudundaki tüm DNA'ları uç uca ekleyebilseydin, Dünya'dan Ay'a gidip gelebilecek kadar uzun olurdu!

DNA'nın Yapısı

DNA, nükleotit adı verilen yapı birimlerinden oluşur. Nükleotitler, DNA'nın en küçük yapı taşlarıdır. Her nükleotidin yapısında üç temel bileşen bulunur: fosfat, deoksiriboz şekeri ve organik baz.

Bir nükleotit, içerdiği organik baza göre adlandırılır. Yani Adenin bazı içeren nükleotide "Adenin nükleotidi", Timin bazı içeren nükleotide "Timin nükleotidi" denir. Diğer nükleotitler de Guanin ve Sitozin nükleotidi olarak adlandırılır.

Nükleotitler, çeşitli sayı ve sırada dizilerek genleri oluşturur. Genler, DNA üzerinde belirli başlangıç ve bitiş noktaları olan bölgelerdir. Aslında genler, DNA'nın görev yapan en küçük parçalarıdır. Her gen, farklı bir özelliği belirler.

İpucu: Nükleotitleri, DNA'nın yapı taşı olan LEGO parçaları gibi düşünebilirsin. Bu parçalar farklı şekillerde bir araya gelerek genleri oluşturur. Genler de senin göz rengin, saç rengin gibi özelliklerini belirleyen kodlardır!

Genler ve Kromozomlar

Tüm kalıtsal bilgiler DNA üzerindeki genlerde şifrelenmiştir. Göz rengi, saç rengi, kan grubu gibi özelliklerimiz genlerimizde kayıtlıdır. Her genin şifresi birbirinden farklıdır ve nükleotitlerin dizilişi değiştikçe genin belirttiği özellik de değişir.

Genetik özellikler nesilden nesile kromozomlarla aktarılır. Kromozomlar, DNA ve özel proteinlerin birleşmesinden oluşur. Çekirdeğin içindeki DNA, bölünme sırasında kısalıp kalınlaşarak kromozom adını alır. Böylece kalıtsal özellikler sonraki nesillere aktarılabilir.

Aynı türden canlıların kromozom sayıları genellikle aynıdır. Örneğin tüm insanların hücrelerinde 46 kromozom bulunur. Ancak kromozom sayısının fazla olması, canlının gelişmişliği hakkında kesin bilgi vermez.

Hücreyi oluşturan yapıları karmaşıktan basite doğru şöyle sıralayabiliriz: Kromozom → DNA → Gen → Nükleotit (fosfat, şeker, baz). Bu kolayca "Ke-Di-Ge-Ni" diye hatırlanabilir.

Sınavda çıkabilir: İnsan ve moli balığının kromozom sayısı aynı $2n=46$ olmasına rağmen, bunlar tamamen farklı türlerdir. Kromozom sayısı aynı olan canlılar her zaman aynı türden olmayabilir!

DNA Molekülündeki Eşleşmeler

Hatasız bir DNA molekülünde her zaman Adenin ile Timin, Guanin ile Sitozin karşılıklı eşleşir. Bu eşleşme kuralını şöyle hatırlayabilirsin: A=T ve G=C. DNA zincirleri bu özel eşleşme sayesinde bir arada durur.

DNA molekülünde bazı sayısal eşitlikler bulunur. Örneğin, toplam nükleotit sayısı = toplam şeker sayısı = toplam fosfat sayısı = toplam organik baz sayısı. Yani bir DNA'da kaç nükleotit varsa, o kadar şeker, fosfat ve organik baz vardır.

Eğer bir DNA molekülünde 2 adet Timin varsa, kesinlikle 2 adet Adenin bulunur. Benzer şekilde, Sitozin ve Guanin sayıları da birbirine eşittir. Bu eşitlikler DNA'nın yapısının düzgün olması için şarttır.

Örnek problem: Bir DNA molekülünde 30 adet Adenin ve 20 adet Sitozin bulunuyorsa, bu DNA'daki toplam nükleotit sayısı kaçtır? $Çözüm: Adenin sayısı = Timin sayısı = 30, Sitozin sayısı = Guanin sayısı = 20. Toplam nükleotit sayısı = 30 + 30 + 20 + 20 = 100$

DNA'nın Kendini Eşlemesi

Canlıların büyümesi ve gelişmesi için hücre sayısının artması gerekir. Bu süreçte kalıtsal bilgilerin yeni hücrelere aktarılması DNA'nın kendini eşlemesiyle gerçekleşir. DNA eşlenmesi tüm canlılarda görülen önemli bir biyolojik olaydır.

Eşlenme sonucunda oluşan iki yeni DNA, eşlenme öncesindeki DNA ile tamamen aynıdır. Böylece yeni oluşan hücrelere aynı genetik bilgi aktarılmış olur. Bu sayede bir canlının tüm vücut hücrelerindeki DNA'ların nükleotit dizilimleri birbirinin aynısıdır.

Canlıların hepsinde DNA ve 4 çeşit organik baz bulunmasına rağmen, canlılar arasında farklı özellikler görülmesinin nedeni nükleotitlerin sayılarının ve dizilişlerinin farklı olmasıdır. İki canlı arasındaki nükleotit dizilimi benzerliği ne kadar fazlaysa, o canlıların akrabalık derecesi de o kadar yüksektir.

Gerçek hayat uygulaması: Adli tıpta kullanılan "DNA parmak izi analizi" yöntemi, bir kişinin DNA'sının benzersiz olması sayesinde suçluları kesin olarak tespit etmeye yarar. Olay yerinde bırakılan tek bir saç teli bile kimlik belirlemek için yeterli olabilir!

DNA'nın Kendini Eşleme Aşamaları

DNA eşlenmesi sırasında ilk olarak hücrede yeterli sayıda nükleotit sentezlenir. Ardından DNA molekülü fermuara benzer şekilde açılır ve iki parçaya ayrılır. Bu aşamada DNA'nın iki zinciri birbirinden ayrılmış olur.

İkinci aşamada, sitoplazma içinde sentezlenmiş olan uygun nükleotitler çekirdeğe girer. Açılan kollarda bulunan bazların karşılarına uygun eşleri gelir: Adenin karşısına Timin, Guanin karşısına Sitozin yerleşir. Böylece yeni DNA zincirleri oluşmaya başlar.

Son aşamada tüm nükleotitler eşlendiğinde iki yeni DNA zinciri oluşur. Bu iki yeni DNA sarmalı hem birbirleriyle hem de başlangıçtaki DNA sarmalı ile tamamen aynıdır. DNA'nın kendini eşlemesi "yarı korunumlu" olarak gerçekleşir, yani oluşan her yeni DNA molekülünde ana DNA'nın bir eski zinciri bulunur.

Kolay anlamak için: DNA eşlenmesini bir kitabın kopyalanmasına benzetebilirsin. Orijinal kitap ikiye ayrılır (DNA zincirleri), sonra her yarım kitabın eksik sayfaları tamamlanır (yeni nükleotitler eklenir) ve sonuçta iki tam kitap ortaya çıkar (yeni DNA'lar).

DNA Eşlenmesi Sırasında Hata ve Onarım

DNA eşlenirken sitoplazmadaki yapıların (şeker, fosfat, organik baz) sayısı zamanla azalır çünkü bu yapılar nükleotit oluşturmak için kullanılır. Aynı zamanda çekirdekte yeni DNA'ları oluşturan bu yapıların sayısı artar.

DNA eşlenirken bazı hatalar oluşabilir. Bir nükleotidin karşısına yanlış nükleotit yerleşmesi ya da hiç nükleotit yerleşmemesi gibi hatalar genellikle onarılabilir. Vücudumuzda bu hataları düzeltmek için özel mekanizmalar vardır.

Ancak DNA ipliğinin her iki tarafında nükleotit olmaması gibi bazı hatalar onarılamaz. Bu tür hatalar kalıcı DNA değişikliklerine ve bazen de hastalıklara yol açabilir. Canlılardaki tüm hücrelerde DNA eşlenmesi görülmez. Örneğin sinir hücreleri, sperm ve yumurta hücrelerinde DNA kendini eşleyemez.

Günlük hayattan örnek: DNA eşlenmesi sırasındaki hataları, yazı yazarken yaptığın yazım hatalarına benzetebilirsin. Bazı hatalar (bir harfin yanlış yazılması) düzeltilebilir, ancak sayfanın yırtılması gibi büyük hatalar düzeltilemez!