Fiiller (Eylemler)

Fiiller, bir oluşu, durumu veya kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklerdir. Yani bir şeyin olduğunu, yapıldığını veya bir durumda bulunduğunu bildiren kelimelerdir.

Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamak çok kolay! Eğer kelimenin sonuna "-me, -ma" olumsuzluk ekini ya da "-mak, -mek" mastar ekini getirebiliyorsan, o kelime fiildir.

Örneğin:

• Geldi → gel-me-di, gel-mek ✓ (fiil)
• Oturmuş → otur-ma-mış, otur-mak ✓ (fiil)
• Kitap → kitap-ma, kitap-mak ✗ (isim)

Fiiller, anlattıkları hareketin türüne göre üç gruba ayrılır:

Kılış fiilleri: "Neyi" veya "kimi" sorusuna cevap verir. Örneğin: kırmak (neyi kırmak?), atmak, dikmek, içmek.

Oluş fiilleri: Öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatan ve hareket bildirmeyen fiillerdir. Örneğin: sararmak, yaşlanmak, uzamak, paslanmak.

Not: Oluş fiilleri, kendiliğinden gerçekleşen olayları anlatır. Örneğin yaprak kendi iradesi olmadan sararır.

Durum fiilleri: Öznenin kendi isteğiyle gerçekleşen ve hareket ifade eden, ama "neyi-kimi" sorularına cevap vermeyen fiillerdir. Örneğin: yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak.

Fiilde Kip

Kipler, haber (bildirme) ve dilek (isteme) kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.

Haber Kipleri

Haber kipleri, bir eylemin hangi zamanda gerçekleştiğini bildirir. Beş tanedir:

1. Öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman: "-miş, -mış, -muş, -müş" ekleriyle yapılır. Genellikle başkasından duyulan veya sonradan fark edilen olayları anlatır.

   • Evleri yanmış. (Birinden duyulmuş)
   • Aaa! Çorabım kaçmış. (Sonradan fark edilmiş)

2. Görülen geçmiş zaman: "-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü" ekleriyle yapılır. Kişinin bizzat gördüğü, tanık olduğu olayları anlatır.

   • Evleri yandı.
   • Hep birlikte geziye gittik.

3. Şimdiki zaman: "-yor" ekiyle yapılır. Eylemin konuşma anında gerçekleştiğini bildirir.

   • Ders çalışıyorum.
   • Çocuklar yine kavga ediyor.
   • "-makta, -mekte" eki de şimdiki zaman anlamı verir: Bir soğuk yatakta büzülmekteyim.

4. Geniş zaman: "-r, -ar, -er" ekleriyle yapılır. Her zaman yapılan veya genel geçer durumları anlatır.

   • Her sabah yürürüm.
   • Bu yolun sonu nereye çıkar?

5. Gelecek zaman: "-ecek, -acak" ekleriyle yapılır. İleride yapılacak işleri anlatır.

   • Sana olan aşkımı haykıracağım.
   • Mektuba yazacak sözüm kalmadı.

Dilek Kipleri

Dilek kipleri, fiilin gerçekleşmesini dilek, istek, gereklilik veya emir şeklinde ifade eder. Bunlar belirli bir zaman anlamı taşımazlar.

1. Dilek-şart kipi: "-se, -sa" ekleriyle yapılır. Bazen şart (koşul), bazen de dilek anlamı katar.

   • Ah şu sınavı bir kazansam! (dilek)
   • Çalışırsan kazanırsın. (şart)

2. İstek kipi: "-e, -a, -ayım, -eyim, -alım, -elim" ekleriyle yapılır.

   • Sana duyduklarımı anlatayım.
   • Seninle yine görüşelim.

3. Gereklilik kipi: "-meli, -malı" ekleriyle yapılır.

   • Bu deneme sınavında birinci olmalıyım.
   • Bu sorunun bir çözüm yolu olmalı.
   • Şimdiye eve varmış olmalı. (olasılık anlamında)

4. Emir kipi: Eylemin emirle yapılmasını bildirir.

   • Söyle yanıma gelsin. (3. tekil kişi)
   • Lütfen işlerinizi iyi yapınız. (2. çoğul kişi)

Uyarı: Emir ekleri ile şahıs eklerini karıştırmayalım. Şahıs ekleri her zaman bir kip ekinden sonra gelir, emir ekleri ise fiilin üzerine direkt gelir.

Fiillerde Birleşik Zaman

Fiillere kip eklerinden sonra "-idi, -imiş, -ise" ekeylemlerinden biri getirilerek yapılır. İki kip ekinin üst üste gelmesidir.

• Yüzüme bu türlü bakmayacaktın. (Gelecek zamanın hikayesi)
• Gözünden akan bir damla yağmur olsaydım. (Şart kipinin hikayesi)
• Bu köyde iki genç yaşarmış. (Geniş zamanın rivayeti)

Fiillerde Anlam (Kip, Zaman) Kayması

Bazen fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri kendi anlamlarının dışında kullanılabilir. Bir zaman kipi ya da dilek kipi başka bir kipin yerine kullanılmışsa burada bir zaman (anlam, kip) kayması vardır. Bu durum anlatım bozukluğu sayılmaz.

Örnekler:

• Derslerime her hafta düzenli olarak çalışıyorum. (çalışırım)
• Arkadaşlar, bundan sonra daha yoğun bir şekilde çalışıyoruz. (çalışmalıyız)
• Fatih, o yıllarda pek çok sefer yapar. (yapmış)

Ek-Fiil (Ek-Eylem)

Ekfiil "i-" fiilidir ve tek başına bir anlamı yoktur. Ekfiilin iki görevi vardır:

1. İsim ve isim soylu kelimelere gelerek bu kelimelerin cümlede yüklem olmasını sağlar.

   • O iyi bir öğrenciydi.

2. Çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik zamanlı fiiller yapar.

   • Koşuyordum

Ekfiilin dört basit çekimi vardır:

1. Bilinen Geçmiş Zaman (idi): Çalışkandım (çalışkan idim), çalışkandın...

2. Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş): İşçiymişim (işçi imişim), işçiymişsin...

3. Şart Kipi (ise): Öğretmensem (öğretmen isem), öğretmensen...

4. Geniş Zaman: Ekfiilin geniş zamanında "i" fiili tamamen düşmüştür.

   • İyiyim, iyisin, iyi(dir), iyiyiz, iyisiniz, iyidirler

Ekfiilin olumsuzu "değil"dir. Ekfiili bulmak için isme "değil" ekleriz.

• Öğrenciyim — öğrenci değilim.

Yapılarına Göre Fiiller

Fiiller yapılarına göre üç gruba ayrılır:

A) Basit Fiiller

Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri (zaman, şahıs) fiilin anlamını değiştirmez.

Örnek:

• Dur-muş bir saat de günde iki kez doğruyu göster-ir.
• Güzel söz söyle-yebilmek için güzel düşün-mek gerekir.

B) Türemiş (Gövde) Fiiller

Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır:

1. İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:

   • güzel-leş, sarı-ar, göz-le, az-al
   • ben-imse, ince-l, düz-el, su-sa

2. Fiilden fiil türetme:

   • sev-in, çık-ar, kız-ış, bak-ış
   • öl-dür, taşı-t, at-ıl, kan-dır

C) Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Üç gruba ayrılır:

A) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip kaynaşmasıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri ya da ikisi gerçek anlamını yitirir.

• Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun?
• Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın.
• Annemin yemekleri hoşuna gitti mi?

İpucu: Deyimlerin çoğu anlamca kaynaşmış birleşik fiil örneğidir.

Birleşik Fiiller (Devam)

B) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller: İsim soylu bir sözcüğün üzerine et-, ol-, kıl-, eyle- gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır.

• Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek.
• Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder.
• Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı.

Uyarı 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır.

• Akşamı seyredeyim senin bakışlarında.
• Benliğime hakim olur bir deli rüzgar.
• Sabreden derviş muradına ermiş.

Uyarı 2: Et-, ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir, yani asıl fiildir.

• Ben ettim sen etme.
• Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
• Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.

C) Özel (Kurallı) Birleşik Fiiller: İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört gruba ayrılır:

1. Yeterlilik Fiili $fiil + ebil-$: Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar.

   • Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (olasılık)
   • Sınıfı geçebilirim. (gücü yetme)

   Uyarı: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer. Fiilin üzerine -ama/-eme getirilerek yapılır.

   • Yapabilirim > yapamam

Özel (Kurallı) Birleşik Fiiller (Devam)

2. Tezlik Birleşik Fiili $Fiil+iver-$: Cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.

   • Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön.
   • Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim.
   • Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi.

   Not: Olumsuzluk eki -ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan -ver'den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.

   • Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)
   • Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)

3. Süreklilik Birleşik Fiili $fiil + edur, kal, gel$: Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.

   • Bu hikaye yıllardır süregelir.
   • Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
   • Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
   • Listede ismimi göremeyince listeye bakakaldım.

4. Yaklaşma Fiili $fiil + eyaz$: Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder. "Az kalsın olacaktı" anlamı verir.

   • Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
   • Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım.

Bilgi: Özel birleşik fiiller, iki fiilin anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Bu fiiller, ana fiile yeterlilik, tezlik, süreklilik ve yaklaşma gibi farklı anlamlar katar.

Ek Fiil (Ek Eylem)

"İ-mek" fiilidir ve iki temel görevi vardır:

1. İsim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapmak:

a) Ekeylemin di'li geçmiş zaman çekimi: idi

• Çalışkan bir öğrenciydin. $öğrenci-idi-n$

b) Ekeylemin miş'li geçmiş zaman çekimi: imiş

• Çocukken çok yaramazmışım. $yaramaz-imiş-im$

c) Ekeylemin geniş zaman çekimi: -i'nin yerine şahıs ekleri ekeylem görevi üstlenir.

• Ben bir öğretmenim. $öğretmen-im$
• Sen bir öğretmensin. $öğretmen-sin$
• O bir öğretmen. $öğretmen-dir genellikle düşer$

d) Ekeylemin şart çekimi: Ekeylemin şartı diğerlerinde olduğu gibi eklendiği sözcüğü yüklem yapmaz, ona şart anlamı katarak yükleme bağlar.

• Hastaysan okula gitme. $hasta-ise-n$

2. Basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapmak:

a) Rivayet Birleşik Zamanı $-i + miş$

• Uyuyormuş $uyu-yor-i-miş$: şimdiki zamanın rivayeti
• Çalışırmış: geniş zamanın rivayeti
• Uyuyacakmış: gelecek zamanın rivayeti

b) Hikâye Birleşik Zamanı $-i + di$

• Uyuyordu $uyu-yor-i-di$: şimdiki zamanın hikâyesi
• Uyurdu: geniş zamanın hikâyesi
• Gelmişti: miş'li geçmiş zamanın hikâyesi

c) Şart Birleşik Zamanı

• Uyuyorsa $uyu-yor-i-se$: şimdiki zamanın şartı
• Gelirse: geniş zamanın şartı
• Gidecekse: gelecek zamanın şartı

Not: Ek fiil i-mek fiilinin kullanımıyla oluşur. Birleşik zamanlı fiiller oluşturmada çok önemli bir rol oynar.

Zarflar (Belirteçler)

Zarflar, eylemlerin, eylemsilerin, sıfatların ya da kendi türündeki sözcüklerin anlamlarını durum, zaman, miktar, yer-yön ve soru yönüyle belirten sözcüklerdir.

Durum Zarfları

Fiile ve fiilimsiye sorulan "nasıl" sorusunun cevabıdır.

• Hızlı koşan yarışmacı herkesi geçti. (nasıl koşan?)
• Ağır ağır yürüyordu. (nasıl yürüyordu?)
• O, düzenli çalışarak başarıyor. (nasıl çalışarak?)

Yer-Yön Zarfları

Fiile sorulan "nereye" sorusunun yanıtıdır.

• Yukarı çıktım.
• Dışarı gitti.
• Hep birlikte geri döndük.

Not: Yer-yön zarfları her zaman yalın halde bulunur. Hal eklerinden birini alırsa isimleşir.

• İçeri gir. (zarf)
• İçeriye gir. (isim)

Nicelik (Miktar, Azlık-Çokluk) Zarfları

Fiilin, fiilimsinin, sıfatın ya da başka bir zarfın anlamını miktar bakımından belirtir. "Ne kadar" sorusuna yanıt verir.

• Oldukça başarılıdır.
• Çok yorulmuş.
• Bu ayakkabılarla daha uzun görünüyorsun.

Soru Zarfları

Fiilleri ve fiilimsileri soru yoluyla belirtir.

• Nasıl konuşur?
• Neden gelmedin?
• Ne zaman gidecek?

Dikkat: "Ne" sözcüğü "neden, niçin" anlamında ise soru zarfı, bir adın yerini tutuyorsa soru zamiri, bir adı belirtiyorsa soru sıfatı olur.

• Bu çocuk ne ağlayıp duruyor? (zarf)
• Çantanda ne var? (zamir)
• Gelecekle ilgili ne planların var? (sıfat)

Yapılarına Göre Zarflar

1. Basit Zarflar: Yapım eki almamış zarflardır.

   • Yine çok güzel giyinmişsin.
   • Okul kapalıydı, geri döndük.

2. Türemiş Zarflar: Yapım eki almış zarflardır.

   • Durmadan konuşması herkesi sıktı.
   • Konuya balıklama atladın yine.

3. Birleşik Zarflar: Birden çok sözcüğün birleşmesiyle oluşan zarflardır.

   • Niçin gelmedin? (ne için)
   • Yağmur birdenbire bastırdı.

Anlatım Bozukluğu

Anlamla İlgili Yanlışlar

1. Gereksiz Sözcük Kullanımı: Aynı anlama gelen sözcüklerin bir cümlede kullanılmasıdır. "Duruluk" ilkesi ile ilgilidir.

   • Kadın makyajını tazelemek için dudak rujunu çantasından aldı. (Ruj zaten dudağa sürülür)
   • Bir insan istekli ve arzulu ise her şeyi başarabilir. (İstekli ve arzulu aynı anlama gelir)

2. Anlamca Çelişen Sözcüklerin Birlikte Kullanılması: Anlam olarak birbirine ters düşen kelimelerin aynı cümlede kullanılmasıdır.

   • Bu saate kadar kesin işe gitmiş olabilir. ("Kesin" ve "olabilir" birbiriyle çelişir)
   • Dağcılar yaklaşık olarak tam on saat tırmandılar. ("Yaklaşık" ve "tam" birbiriyle çelişir)

3. Mantık Hatası: Cümlede olaylar veya durumlar sıralanırken hata yapılmasıdır.

   • Doktor, adamın ölebileceğini hatta sakat kalabileceğini söyledi. (Ölmek sakat kalmaktan daha kötüdür, "sakat kalabileceğini hatta ölebileceğini" olmalıydı)

İpucu: Anlatım bozukluklarını fark etmek için cümleyi dikkatlice okumak ve sözcüklerin anlamlarını iyi bilmek gerekir.