KALITIM ve MENDEL İLKELERİ

Mendel Neden Bezelye Kullandı?

• Kolayca yetiştirilebilir
• Kısa zamanda (yaklaşık 2 ay) döl verir
• Kendi kendine tozlaşır (Hermafrodit yapıda)
• Gözlenecek çeşitli özellikleri vardır (buruşuk/düzgün, sarı/yeşil gibi)

Mendel'in İlkeleri

Mendel'in ilkeleri genlerin bağımsız olma durumunda geçerlidir:

1. Dominantlık (Baskınlık) İlkesi: Bir karakterde farklı özellikler bulunursa, yalnız biri etkisini gösterir.

2. Benzerlik İlkesi: Bir özellik bakımından farklı iki saf birey çaprazlanırsa (AA x aa), F₁ dölündeki bireylerin hepsi birbirine benzer (Aa %100).

3. Ayrılma İlkesi: Bir çift genden her biri eşit olasılıkla birbirinden ayrılır ve farklı gametlere geçer. Oluşan gametler her alel çiftinden bir alel gen taşır.

4. Bağımsız Dağılım İlkesi: Melezlerin kendi aralarında çaprazlanması ile belirli özelliklerin önceden tahmin edilen oranlarda ortaya çıkması, gametlerin rastgele birleşmesiyle ilgilidir.

Önemli Kavramlar:

• Alel: Canlılarda belirli bir karaktere etki eden genlerin çeşitli alternatif versiyonlarından her biri.
• Lokus: Alellerin bulunduğu bölgeler. Diploit canlıların her geninde 2 adet alel vardır.
• Bağlı Gen: Aynı kromozomda taşınan genler. Crossing-over (krossing-over) sayesinde farklı hücrelere gidebilirler.
• Bağımsız Gen: Farklı kromozomlarda taşınan genler.

GAMET OLUŞUMU VE CROSSING-OVER

Homozigot Genotipli Bireylerde Gamet Oluşumu

• Belirli bir karakter ya da karakterler için homozigot genotipli bireyler daima tek çeşit gamet oluşturur.
• Homozigot bireylerde genlerin bağlı veya bağımsız olması gamet çeşidini etkilemez.
  • Örneğin: AABB → AB gamet
  • Örneğin: aabb → ab gamet

Heterozigot Bireyin Gamet Oluşumu

Bağımsız genler için:

• Aa → 2 çeşit gamet: A veya a
• AaBb → 4 çeşit gamet: AB, Ab, aB, ab
• AaBbCc → 8 çeşit gamet: ABC, ABc, AbC, Abc, aBC, aBc, abC, abc

Bağlı genlerde:

• Krossing-over yoksa → 2 çeşit gamet: AB ve ab

Crossing-Over (Krossing-over) ve Gamet Çeşitliliği

Krossing-over Nedir? Mayoz bölünme sırasında homolog kromozomlar arasında genetik materyal değişimidir. Bu olay profaz I evresinde gerçekleşir ve genetik çeşitliliği artırır.

• Genler arası uzaklık ne kadar fazlaysa, krossing-over gerçekleşme olasılığı o kadar fazladır.
• Rekombinant genlerin (krossing-over sonucu oluşan yeni gen kombinasyonları) oluşan tüm gametlere oranı, krossing-over oranını verir.
• Örnek hesaplama:
  • Toplam gamet: 400
  • AB: 180 (%40)
  • ab: 180 (%40)
  • Ab: 20 (%10) (Rekombinant)
  • aB: 20 (%10) (Rekombinant)
  • Krossing-over oranı: (20+20)/400 = %10

Not: Krossing-over kromozom sayısını değiştirmez, sadece genetik bilgilerin yeniden düzenlenmesini sağlar.

GAMET ÇEŞİTLİLİĞİ VE ÇAPRAZLAMALAR

Gamet Çeşidi ve Sayısı Hesaplanması

• 2ⁿ formülü kullanılır (n = heterozigot karakter sayısı)
• Krossing-over gerçekleşiyorsa genlerin bağlantısı önemli değildir
• Krossing-over yoksa bağlı genler tek bir genmiş gibi hesaplanır

Monohibrit Çaprazlama

• Tek karakter için heterozigot olan bireylere monohibrit denir
• P₁: Aa x Aa
• F₁: AA, Aa, Aa, aa
• Genotip oranı: 1:2:1
• Fenotip oranı: 3:1
• Bu çaprazlama, Mendel'in ayrılma yasasını gösterir (anne ve babanın alellerinden sadece birini yavruya aktarması)

Dihibrit Çaprazlama

• İki farklı karakter bakımından heterozigot iki bireyin çaprazlanması
• Bu çaprazlama, Mendel'in bağımsız dağılım yasasını gösterir

Kontrol Çaprazlaması

• AA ve Aa'nın aa ile çaprazlanıp genotipinin çıkarılması işlemidir

Örnek Çaprazlamalar:

• Eş Baskınlık: M x N → MN (kan grubu örneği)
  • MN x MN → MM, MN, MN, NN
• Eksik Baskınlık: IᴷIᴷ x IᴷIᴮ → %100 IᴷIᴮ (pembe)
  • IᴷIᴮ x IᴷIᴮ → IᴷIᴷ, IᴷIᴮ, IᴷIᴮ, IᴮIᴮ (1:2:1 fenotip ve genotip oranı)

Not: Mendel ilkelerinin örneklerle açıklanması, 10. sınıf biyoloji dersinde üreme ve kalıtım konusunun anlaşılması için büyük önem taşır.

ÇOK ALELLİLİK VE KAN GRUBU SİSTEMLERİ

Çok Alellilik

• Belirli bir karakter üzerine etkili olan alel sayısının ikiden fazla olmasına denir
• Kan grupları çok alelliğe örnektir: A, B ve O alelleri
• A ve B, O'a baskındır; A ve B birbirine eş baskındır

Kan Grubu Sistemleri ve Uyuşmazlıkları

ABO Kan Grubu Sistemi:

• A grubu: A antijeni taşır, Anti-B antikoru üretir
• B grubu: B antijeni taşır, Anti-A antikoru üretir
• AB grubu: Hem A hem B antijeni taşır, antikor üretmez (genel alıcı)
• O grubu: Antijen taşımaz, Anti-A ve Anti-B antikoru üretir (genel verici)

Kan Uyuşmazlığı: Rh(-) bir kadının Rh(+) kan gruplu çocuğu olabilmesi için babanın Rh(+) olması gerekir. Kan uyuşmazlığı Rh(+) kana sahip ilk çocuktan sonraki gebeliklerde ortaya çıkar. Anne ikinci gebelikte Rh(+) fetüse karşı antikorlar üretebilir (Eritroblastosis Fetalis).

Çok Alellikte Hesaplamalar

Çok alellikte alel sayısı n olmak üzere:

• Homozigot genotip sayısı: n
• Oluşabilecek gamet çeşidi sayısı: n
• Oluşabilecek genotip çeşidi sayısı: n(n+1)/2
• Oluşabilecek heterozigot genotip çeşidi sayısı: n(n-1)/2

İnsan kan gruplarında (A, B, O):

• Homozigot genotip sayısı: 3
• Gamet çeşidi sayısı: 3
• Genotip çeşidi sayısı: 6
• Heterozigot genotip çeşidi sayısı: 3

Rh Kan Grubu Sistemi:

• Rh(+): RR veya Rr genotipleri
• Rh(-): rr genotipi (homozigot çekinik)

Not: Kan grubu çaprazlamaları, Mendel ilkelerinin gerçek hayatta nasıl uygulandığını gösteren mükemmel örneklerdir.