Ses Bilgisi ve Ünlü Uyumları

Ses Bilgisi konusu Türkçe dilbilgisinin temel yapı taşlarından biridir. Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Ünlü uyumu kuralı nedir? sorusunun cevabı iki temel uyum kuralıyla açıklanır: Büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu.

Büyük ünlü uyumu, bir sözcükteki ünlülerin kalınlık-incelik bakımından birbirine uyması kuralıdır. Kalın ünlüler (a, ı, o, u) ve ince ünlüler (e, i, ö, ü) kendi aralarında uyum sağlar. Örneğin "kalem" kelimesinde kalın ünlü (a) ile ince ünlü (e) bir arada bulunduğu için büyük ünlü uyumuna uymaz.

Tanım: Büyük ünlü uyumu, Türkçe kökenli kelimelerde ilk hecedeki ünlünün kalınlık-incelik özelliğine göre sonraki hecelerdeki ünlülerin de aynı özelliği taşıması kuralıdır.

Hangi kelimelerde ünlü uyumu aranmaz? Tek heceli sözcüklerde, birleşik sözcüklerde ve yabancı kökenli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin "koordinasyon" kelimesi yabancı kökenli olduğu için uyum dışıdır.

Ses Olayları ve Değişimleri

Ses olayları Türkçenin ses yapısını şekillendiren önemli kurallardır. Ünlü düşmesi ve ünsüz yumuşaması en sık karşılaşılan ses olaylarındandır.

Örnek: Ünlü düşmesi örnekleri:

• burun + um = burnum
• ağız + ım = ağzım
• oğul + um = oğlum

Ünsüz yumuşaması, sözcük sonundaki sert ünsüzlerin (p, ç, t, k) ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşak ünsüzlere (b, c, d, ğ) dönüşmesidir. Örneğin: kitap + ı = kitabı.

Önemli: Bazı durumlarda ünsüz yumuşaması gerçekleşmez:

• Özel isimlerde (Sinop'a)
• Tek heceli sözcüklerde (ip + i)
• Bazı yabancı kökenli sözcüklerde (hukuk + u)

Sözcükte Yapı ve Kökler

Türkçede sözcük yapısı, kök ve eklerden oluşur. Kökler, ortak kök ve sesteş kök olarak ikiye ayrılır. Ortak kök, hem isim hem fiil olarak kullanılabilen ve anlamları arasında ilişki bulunan köklerdir.

Tanım: Sesteş kök, yazılışları aynı fakat anlamları farklı olan köklerdir. Örneğin:

• yüz (sayı) - yüz- (fiil)
• gül (çiçek) - gül- (fiil)

Ses Bilgisi Konu Anlatımı kapsamında sözcük yapısı önemli bir yer tutar. Sözcüklerin doğru analizi için kök tiplerinin iyi bilinmesi gerekir. Bazı karıştırılan sözcüklerin kökleri şunlardır:

• söyledi > söz (isim kök)
• sarardı > sarı (isim kök)
• benzedi > beniz (isim kök)

İsim Çekim Ekleri ve Kullanımları

İsim çekim ekleri, isimlerin cümle içindeki görevlerini belirleyen eklerdir. Bu ekler çoğul eki, iyelik eki, ilgi-tamlayan eki ve durum eklerinden oluşur.

Vurgu: İyelik eki, ismin kime ait olduğunu belirtir:

• benim kalem-im
• senin kalem-in
• onun kalem-i

İsim durum ekleri beş grupta incelenir:

1. Yalın durum (eksiz)
2. Belirtme durumu (-i)
3. Yönelme durumu (-a, -e)
4. Bulunma durumu (-da, -de)
5. Ayrılma durumu (-dan, -den)

Önemli: "-i" eki, isim tamlamasının tamlananı durumundaysa veya başına "onun" getirilebiliyorsa iyelik ekidir. Aksi durumda belirtme ekidir.

Fiil Çekimleri ve Sözcük Yapısı

Ses Bilgisi Konu Anlatımı kapsamında fiillerin çekimleri ve sözcük yapısı önemli bir yer tutar. Fiillerde kip ekleri iki ana gruba ayrılır: Haber kipleri ve dilek kipleri. Haber kiplerinde görülen geçmiş zaman (-DI), duyulan geçmiş zaman (-mış), şimdiki zaman (-yor), gelecek zaman (-ecek) ve geniş zaman (-r/-ar) ekleri bulunur.

Tanım: Birleşik yapılı fiiller, yardımcı fiillerle kurulan, anlamca kaynaşmış ve kurallı birleşik fiiller olmak üzere üç gruba ayrılır.

Sözcük yapısında üç temel kategori vardır: Basit sözcük, türemiş sözcük ve birleşik sözcük. Birleşik sözcükler en az iki unsurdan oluşur ve yazılışlarına göre bitişik veya ayrı yazılabilirler. İsim+isim (milletvekili), isim+sıfat (bugün), isim+fiil (imambayıldı) ve fiil+fiil (gekyat) gibi farklı kombinasyonlarda karşımıza çıkar.

Örnek: Birleşik yapılı fiillere örnekler:

• Yardımcı fiille kurulanlar: et-, ol-, kıl-, eyle-
• Anlamca kaynaşmış: göz atmak, baş vurmak
• Kurallı birleşik: gelebilmek, yazıvermek

Sözcük Türleri ve İsimler

Ses Bilgisi Notları TYT içeriğinde sözcük türleri detaylı şekilde incelenir. Sözcükler isim soylu (isim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem) ve fiil soylu olarak iki ana gruba ayrılır. İsimler varlıklara veriliş biçimlerine göre özel isim ve cins isim olarak sınıflandırılır.

Vurgu: İsimlerin yapı bakımından üç türü vardır:

• Basit yapılı isim
• Türemiş yapılı isim
• Birleşik yapılı isim

İsimler karşıladıkları varlıkların sayısına göre tekil, çoğul ve topluluk ismi olarak gruplandırılır. Ayrıca varlıkların niteliklerine göre somut ve soyut isim olarak da sınıflandırılırlar. Sıfatlar ise isimleri niteleyen veya belirten sözcüklerdir ve niteleme sıfatları ile belirtme sıfatları olmak üzere iki ana gruba ayrılır.

Önemli: Belgisiz sıfatlar bitişik yazılır (birkaç, birçok) ancak "herhangi bir" ayrı yazılır.

Sıfat Tamlamaları ve Zamirler

Ses olayları PDF konuları arasında sıfat tamlamaları ve zamirler önemli bir yer tutar. Sıfat tamlaması, bir sıfatın bir ismi nitelemesi veya belirtmesi ile oluşur. Adlaşmış sıfatlar, niteleme sıfatının ismin yerine kullanılmasıyla ortaya çıkar.

Tanım: Kurallı birleşik yapılı sıfat örnekleri:

• İnsan ismi yerine gelirse: Kişi zamiri
• İnsan dışı isim yerine gelirse: İşaret zamiri
• Önüne "bu" gelirse: İşaret sıfatı

Zamirler, isimlerin yerine kullanılan sözcüklerdir ve sözcük halindeki zamirler ile ek halindeki zamirler olarak ikiye ayrılır. Sözcük halindeki zamirler; kişi zamiri, işaret zamiri, belgisiz zamir ve soru zamiri olarak gruplandırılır. Ek halindeki zamirler ise iyelik zamiri ve ilgi zamiri (-ki) olmak üzere iki türlüdür.

Örnek: İyelik zamirleri:

• Evim, evimiz
• Evin, eviniz
• Evi, evleri

Zarflar ve Fiiller

Ses Bilgisi Test içeriğinde zarflar ve fiiller detaylı olarak ele alınır. Zarflar; durum zarfı, zaman zarfı, yer-yön zarfı, azlık-çokluk zarfı ve soru zarfı olmak üzere beş gruba ayrılır. Fiiller ise iş-kılış, durum ve oluş fiilleri olarak üç ana kategoride incelenir.

Vurgu: Zaman zarfları cümlede zarf tümleci görevinde kullanılır. Ancak zaman bildiren sözcük, zarf tümleci görevi dışında başka bir görevde kullanılıyorsa (özne, nesne, yüklem vb.) o zaman bu sözcük zarf değil isimdir.

Fiillerde yapı bakımından basit yapılı, türemiş yapılı ve birleşik yapılı olmak üzere üç tür vardır. Birleşik çekimde ise hikâye birleşik zamanı, rivayet birleşik zamanı ve şart birleşik zamanı bulunur. İsimleri yüklem yapan ek fiil ise -di (görülen geçmiş zaman), -se (şart), -miş (duyulan geçmiş zaman) ve -dir (geniş zaman) ekleriyle kullanılır.

Önemli: Ek fiilin olumsuzu "değil" ile yapılır. Örneğin:

• Onlar kalemdir.
• Onlar kalem değildir.

Fiilimsiler ve Fiillerde Çatı Konusu Detaylı Anlatım

Fiilimsilerin üç temel türü bulunmaktadır: İsim fiil (ad eylem), sıfat fiil (ortaç) ve zarf fiil (bağ fiil). Ses Bilgisi Konu Anlatımı kapsamında bu yapıları detaylı inceleyelim.

Tanım: İsim fiiller, fiillere -ma, -mak, -ış ekleri getirilerek oluşturulan ve cümlede isim görevi gören sözcüklerdir.

Sıfat fiiller (ortaçlar), fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş ekleri getirilerek oluşturulur ve cümlede sıfat görevi görür. Bu yapılar, Ses Bilgisi Test sorularında sıkça karşımıza çıkar. Zarf fiiller ise -ken, -alı, -arak, -dıkça, -madan, -ınca, -ip gibi eklerle oluşturulur ve cümlede zarf görevi üstlenir.

Örnek: "Okumak" bir isim fiil, "okuyan" bir sıfat fiil, "okuyarak" bir zarf fiildir.

Fiillerde çatı konusu, özne-yüklem ilişkisine ve nesne-yüklem ilişkisine göre iki ana başlıkta incelenir. Ses olayları PDF içeriklerinde bu konu detaylı olarak ele alınır. Etken çatıda işi yapan bellidir ve herhangi bir çatı eki almaz. Edilgen çatıda ise -l ve -n ekleri kullanılır ve işi yapan belli değildir.

Fiillerde Çatı Türleri ve Geçişlilik

Dönüşlü çatı, -l ve -n eklerini alır ve işi yapan ile işten etkilenen aynı kişidir. İşteş çatıda ise -ş eki kullanılır ve karşılıklı yapma anlamı vardır. Bu konular Ses Bilgisi Notları TYT kaynaklarında detaylı işlenir.

Önemli: Geçişli fiiller nesne alabilen fiillerdir ve "onu" kelimesi ile test edilebilir. Geçişsiz fiiller ise nesne alamaz.

Oldurgan çatı, geçişsiz bir fiile -t, -r, -dir ekleri getirilerek oluşturulur ve fiili geçişli hale getirir. Ettirgen çatı ise geçişli bir fiile aynı eklerin getirilmesiyle oluşur ve işi başkasına yaptırma anlamı katar. Ses olayları-çalışma kağıdı materyallerinde bu yapılar üzerinde çokça alıştırma bulunur.

Örnek: "Gülmek" geçişsiz bir fiilken, "güldürmek" oldurgan çatılı bir fiildir. "Temizlemek" geçişli bir fiilken, "temizletmek" ettirgen çatılı bir fiildir.

Bu dilbilgisi yapıları, Ünsüz benzeşmesi ve Ünsüz yumuşaması gibi ses olaylarıyla birlikte Türkçenin temel konuları arasında yer alır.

Ses Bilgisi ve Ünlü Uyumları

Bu sayfada, Türkçe'deki ses bilgisi konuları ve ünlü uyumları detaylı bir şekilde ele alınmaktadır. Büyük Ünlü Uyumu ve Küçük Ünlü Uyumu kavramları açıklanmış, ünlülerin sınıflandırılması yapılmıştır.

Vocabulary: Büyük Ünlü Uyumu, bir kelimedeki ünlülerin kalınlık-incelik bakımından birbirine uyması kuralıdır.

Example: "sevdiklerimiz" kelimesinde tüm ünlüler ince (e, i), "havlular" kelimesinde tüm ünlüler kalındır (a, u).

Sayfada ayrıca ses olayları başlığı altında Ünlü Türemesi ve Ünlü Düşmesi konuları işlenmiştir.

Definition: Ünlü Türemesi, bazı kelimelerde iki ünsüz arasına bir ünlü girmesi olayıdır.

Example: "isim + küçültme eki" birleşiminde görülür, örneğin "gencecik", "biricik".

Highlight: Büyük ünlü uyumunun aranmayacağı yerler: Bir heceli sözcükler, birleşik sözcükler ve yabancı sözcükler.