SÖZCÜKTE ANLAM

Sözcükte Anlam konusu, Türkçe derslerinin temel yapı taşlarından biridir. Bu konuda öğreneceğimiz başlıklar şunlardır:

1. Gerçek Anlam
2. Yan Anlam
3. Mecaz Anlam
4. Terim Anlam
5. Sözcükler arası Anlam İlişkileri
6. Söz Öbekleri
7. Deyimler
8. Atasözleri
9. Özdeyiş

Gerçek Anlam: Bir sözcüğün akla gelen ilk anlamıdır. İlk, temel ve basit anlam olarak da adlandırılır.

Gerçek anlam örnekleri:

• Elindeki iğnenin batacağını hiç düşünmemiştim.
• Onun bardağının boş olduğunu bilmiyordum.

Yan Anlam: Sözcüğün gerçek anlamından uzaklaşmasıdır.

Yan anlam örnekleri:

• Arının iğnesini görünce şaşırdık. (İğne kelimesi gerçek anlamından uzaklaşarak "yan anlamında" kullanılmıştır.)
• Kapının kolunu kırmış. (Kol kelimesi gerçek anlamından uzaklaşarak "yan anlamında" kullanılmıştır.)

Mecaz Anlam: Sözcüğün tamamen gerçek anlamından uzaklaşarak somut bir ifadeyken soyut ifadeye dönüşmesidir.

Mecaz anlam örnekleri:

• Bu yaptıklarıyla gözümden düştü.
• Etrafa boş boş bakıyordu.
• İlk damlalardan sonra yağmur birden coştu.

Önemli Bilgi: Sözcükte anlam konusu 5. sınıftan itibaren işlenir ve sınavlarda sıkça karşımıza çıkar. Gerçek, yan ve mecaz anlam arasındaki farkları iyi anlamalıyız. Gerçek anlam kelimenin ilk anlamı, yan anlam kelimenin gerçek anlamından kısmen uzaklaşması, mecaz anlam ise kelimenin tamamen farklı bir anlama bürünmesidir.

SÖZCÜKTE ANLAM (DEVAM)

Terim Anlam: Bir bilim, sanat, spor vb. dallara ait özel sözcüklerdir.

Terim anlam örnekleri:

• Perde açılınca gösteri başladı. (Tiyatro)
• Topa elle dokununca penaltı kararı alındı. (Futbol)
• Güneş bizim ısı ve ışık kaynağımızdır. (Fen bilimleri)

Sözcükler Arası Anlam İlişkileri:

1. Eş Anlamlılık (Anlamdaşlık): Yazılışları farklı, anlamları aynı olan sözcüklerdir.

Eş anlamlı sözcük örnekleri:

• abes - yersiz
• epope - destan
• adaptasyon - uyarlama
• erek - gaye
• adil - zamif
• eskiz - taslak
• belirteç - zarf
• ivedi - çabuk

2. Karşıt (Zıt) Anlamlılık: Yazılışları ve anlamları farklı olup anlamca birbirinin tersi olan sözcüklerdir.

Zıt anlamlı sözcük örnekleri:

• yükselmek - alçalmak
• harika - sıradan
• yabancı - yerli
• deneyimli - acemi

3. Eş Seslilik (Sesteşlik): Yazılışları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerdir.

Sesteş sözcük örnekleri:

• gül (çiçek) - gül (gülmek fiili)
• kaz (hayvan) - kaz (kazmak fiili)

Sözcükte Anlam Test İpucu: 6. sınıf ve 7. sınıf sınavlarında sözcükler arası anlam ilişkileri sıkça sorulur. Eş anlamlı sözcüklerin anlamları aynı, zıt anlamlı sözcüklerin anlamları birbirine karşıt, sesteş sözcüklerin ise yazılışları aynı fakat anlamları tamamen farklıdır. Bu ayrımları iyi bilmeniz sınavlarda başarılı olmanızı sağlayacaktır.

SÖZCÜKLER ARASI ANLAM İLİŞKİLERİ (DEVAM)

4. Yakın Anlam: Anlamları aynı olmamasına rağmen birbirlerine çok yakın olan sözcüklerdir.

Yakın anlamlı sözcük örnekleri:

• Seçmek - ayırmak
• Darılmak - küsmek
• Kızartmak - pişirmek
• Çabalamak - çalışmak
• Yolcu etmek - uğurlamak
• Çevirmek - döndürmek
• Birden - bire - ansızın

5. Somut ve Soyut Anlam: Duyu organlarıyla algılayabildiklerimize somut, algılayamadıklarımıza soyut deriz.

Somut anlam örnekleri:

• Ses, koku
• Yol, rüzgar
• Madde ve cisimler

Soyut anlam örnekleri:

• Rüya, zeka
• Güzellik
• Duygular

6. Nicel ve Nitel Anlam: Sayılar ve rakamlarla anlatılabilen varlıklara nicel, nitelik ve dış görünüşle anlatılabilen varlıklara nitel denir.

Nicel anlam örnekleri:

• Uzunluk, kısalık
• Mesafe, ağırlık
• cm, metre, kg ile ölçülebilenler

Nitel anlam örnekleri:

• Renk, tat
• Koku, lezzet
• Dış görünüş, karakter (cömertlik)

Dikkat! Bazı kelimeler hem nicel hem de nitel anlam taşıyabilir:

• O benim yakın arkadaşım. (Çevre anlamında nitel)
• Burası evime çok yakın. (Uzaklık anlamında nicel)
• Şehrin en yüksek binasıdır. (Uzunluk anlamında nicel)
• Bizim yüksek ideallerimiz var. (Özellik anlamında nitel)

Önemli Not: Sözcükler arası anlam ilişkileri 5. sınıftan 8. sınıfa kadar tüm Türkçe sınavlarında karşımıza çıkar. Özellikle somut-soyut ve nicel-nitel anlam ayrımını yaparken dikkatli olmalıyız. Bir sözcüğün cümle içindeki kullanımına bakarak hangi anlam özelliğine sahip olduğunu belirlememiz gerekir. Bazen bir sözcük farklı cümlelerde farklı anlam özellikleri taşıyabilir.

SÖZCÜKTE ANLAMIN DİĞER TÜRLERİ

7. Genel ve Özel Anlam: Bir türün tümünü kapsayacak şekilde kullanılan sözcüklere genel anlamlı, sınırlı sayıdaki varlıkları kapsayacak şekilde kullanılan sözcüklere özel anlamlı sözcük denir.

Genel anlam örnekleri:

• esnaf
• edebiyat
• okul
• zaman

Özel anlam örnekleri:

• kuyumcu
• şiir
• sınıf
• 4 yıl

8. Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması): Anlatılmak istenen herhangi bir nesne veya varlık, doğrudan söylenmek yerine bir parçası ya da özelliği söylenerek aktarılır.

Ad aktarması örnekleri:

• Başımda bir çatı olsun yeter. (Çatı, ev anlamında kullanılmıştır.)
• Tabağını bitirmeden kalkma. (Tabak, yemek anlamında kullanılmıştır.)
• Ankara bu olaya susmadı. (Ankara, Ankara halkı anlamında kullanılmıştır.)
• Yakacak kalmamış. (Yakacak, odun anlamında kullanılmıştır.)

9. Deyim Aktarması: Sözcük anlamının mecazlaşma yollarından birisidir. 5'e ayrılır.

a) İnsandan Doğaya Aktarma (Kişileştirme/Teşbih): İnsana ait bir özelliğin doğaya kişileştirme yoluyla aktarımıdır.

Kişileştirme örnekleri:

• Tekerlekler yollara fısıldıyor.
• Güneş çok düşünceli görünüyor.

Sınav Püf Noktası: Gerçek ve mecaz anlamlı cümleler konusu LGS ve diğer sınavlarda sıkça karşımıza çıkar. 10 tane gerçek ve mecaz anlam örneğini ezberlemek yerine, mecaz anlamın bir sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak başka bir anlama bürünmesi olduğunu anlamalıyız. Örneğin, "Gözümden düştü" cümlesinde göz, görme organı anlamından uzaklaşarak değer vermek anlamında kullanılmıştır. Ad aktarması ve deyim aktarması arasındaki farkı da iyi öğrenmeliyiz: Ad aktarmasında parça-bütün ilişkisi varken, deyim aktarmasında benzetme söz konusudur.