Anlatım Bozukluğuna Giriş

İletişim kurarken cümlelerimizin açık ve anlaşılır olması çok önemlidir. Karışık veya çelişkili ifadeler kullandığımızda iletişim bozulur ve anlatım bozuk olur.

Anlatım bozukluklarının iki temel nedeni vardır: anlamla ilgili anlatım bozuklukları ve dil bilgisiyle ilgili anlatım bozuklukları.

Anlamla ilgili anlatım bozuklukları şunları içerir:

• Gereksiz sözcük kullanımı
• Sözcüğün yanlış anlamda kullanımı
• Sözcüğün yanlış yerde kullanımı
• Anlamca çelişen sözlerin bir arada kullanılması
• Anlam belirsizliği
• Deyimin yanlış anlamda kullanımı
• Mantık hataları ve sıralama yanlışları

Hatırlatma: Anlatım bozukluklarını bulabilmek için sözcüklerin cümle içinde kazandığı anlamları iyi bilmek gerekir.

Gereksiz Sözcük Kullanımı

Cümlede eş anlamlı veya birbirini karşılayan sözcüklerin bir arada kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar. Bu durum, anlatımın duruluk ilkesine aykırıdır.

Aynı anlama gelen iki sözcükten birini cümleden çıkardığımızda anlam bozulmuyorsa, o cümlede anlatım bozukluğu var demektir. Örneğin:

• "Onun düşünce ve fikirlerini desteklemiyorum." $düşünce=fikir$
• "Gizli sırrımızı herkes öğrenmiş." $gizli=sır$
• "Bu ürünleri geri iade alamayız." $geri=iade$

Aşağıdaki ifadeler de birlikte kullanıldığında anlatım bozukluğuna yol açar:

• sebep-kaynaklanmak
• sağlık-sıhhat
• uygun-elverişli
• izin-müsaade
• düzey-seviye

Dikkat: "Etmek, olmak" gibi yardımcı eylemler de cümlede gereksiz kullanıldığında anlatım bozukluğuna neden olur. Bunun yerine cümleye uygun tek bir fiil kullanmak daha doğrudur.

Gereksiz Sözcük Örnekleri

Cümlelerde gereksiz sözcük kullanımına örnekler:

• "Alt kattaki oturan aileyi tanıyorum." (alt katta oturan)
• "Aşağı yukarı iki üç aydır buradayım." (aşağı yukarı veya iki üç)
• "İçeride dört saat süreyle konuştuk." (dört saat)
• "Öğretmenimiz daha henüz gelmedi." (daha veya henüz)
• "Onunla her yıl karşılıklı mektuplaşırız." (karşılıklı mektuplaşırız)

Deyimlerin açıklamasıyla birlikte verilmesi de gereksiz sözcük kullanımıdır:

• "Ödevlerine üstünkörü göz attı." (üstünkörü veya göz attı)
• "Öğretmenini dikkatle dinlemiş, dikkat kesilmişti." (dikkatle dinlemek veya dikkat kesilmek)

"Etmek, olmak" yardımcı fiillerinin gereksiz kullanımı:

• "İyi olacağını umut ediyorum." → "İyi olacağını umuyorum."
• "Sıcak hava hepimize etki etti." → "Sıcak hava hepimizi etkiledi."

İpucu: Gereksiz sözcük kullanımını fark etmek için cümleyi bir kez daha okuyup, bazı sözcükleri çıkararak anlamın bozulup bozulmadığını kontrol edebilirsin.

Sözcüğün Yanlış Anlamda Kullanımı

Sözcükleri cümle içinde anlamına uygun kullanmamak anlatım bozukluğuna neden olur. Bu durum, cümlenin anlaşılmasını zorlaştırır.

Yakın anlamlı kelimeler her zaman birbirinin yerine kullanılamaz. Şu sözcükler birbirine yakın görünse de farklı anlamlara gelirler:

• etken-etkin
• küçümseme-küçümseme
• ayrım-ayrıntı
• uyum-uygunluk
• ücret-fiyat

Yanlış kullanım örnekleri:

• "Bu iki durum arasındaki ayrıntıyı kavra." (ayrımı olmalı)
• "Bize karşı çok çekimser duruyorsun." (çekingen olmalı)
• "Sınıfı kapsayan koku bizi rahatsız etti." (kaplayan olmalı)

Deyimlerin anlamına uygun kullanılmaması da anlatım bozukluğudur:

• "Söylediklerine istemeden kulak kabarttım." (kulak misafiri oldum olmalı)

Önemli: Olumlu anlamdaki sözcükleri olumsuz durumlarda, olumsuz anlamdaki sözcükleri olumlu durumlarda kullanmak da anlatım bozukluğuna yol açar:

• "Sınavı kazanma riski çok fazla." (risk olumsuz, şans olmalı)
• "Başarısı yüzünden sürekli övülüyor." (yüzünden olumsuz, sayesinde olmalı)

Sözcüğün Yanlış Anlamda Kullanımına Örnekler

Olumlu-olumsuz anlamların karıştırılması:

• "Yağmurun yağması su sorununun azalmasına neden oldu." (neden olmak olumsuz, sağladı olmalı)
• "Başarılı olamama şansın çok az." (şans olumlu, risk olmalı)
• "İkiyüzlülüğü sayesinde başına gelmeyen kalmadı." (sayesinde olumlu, yüzünden olmalı)

Sözcüğün farklı anlamda kullanımı:

• "Bu işten aldığın parayı küçümseme." (azımsama olmalıydı)
• "Bu köye 2012 tarihinde gelmiş." (yılında olmalıydı)
• "Bütün fidanları saksıya çekeceğiz." (dikeceğiz olmalıydı)
• "Saçların bir hayli büyümüş." (uzamış olmalıydı)
• "Televizyon çok büyük bir keşiftir." (icat olmalıydı)
• "Parasını elinden zorla çalmışlar." (almışlar olmalıydı)
• "Mağazanın fiyatları çok pahalıydı." (yüksekti olmalıydı)

Bilgi: Anlamca benzer görünen sözcükler arasında küçük ama önemli farklar olabilir. Bu farkları bilmek, anlatım bozukluklarını önlemenin ilk adımıdır.

Sözcüğün Yanlış Yerde Kullanımı

Cümledeki sözcüklerin dizilişi, anlamı büyük ölçüde etkiler. Sözcüğün cümlede olması gereken yerden başka bir yerde kullanılması farklı bir anlam ortaya çıkarabilir ve anlatım bozukluğuna neden olur.

Yanlış yer kullanım örnekleri:

• "İlk kez öğretmen olduğu köye geldi." (öğretmen olduğu köye ilk kez geldi)
• "Televizyon tekrar tekrar yapılan kazayı gösteriyor." (Televizyon yapılan kazayı tekrar tekrar gösteriyor)
• "Yeni doğan arkadaşımın kızı çok tatlıydı." (Arkadaşımın yeni doğan kızı çok tatlıydı)
• "Kılçıksız ekmek arası balık severim." (Ekmek arası kılçıksız balık severim)

Karşılaştırma hataları da sözcüğün yanlış yerde kullanılmasından doğar:

• "Bebek bırak emeklemeyi yürüyemiyor." (Bebek bırak yürümeyi, emekleyemiyor)
• "Kızın istediğini yapmazsanız ölür hatta hastalanır." (Kızın isteğini yapmazsanız hastalanır hatta ölür)

Önemli: Karşılaştırmalarda önce hafif durum, sonra daha ağır durum verilmelidir. Sözcüklerin yeri değiştiğinde anlam tamamen değişebilir.

Anlamca Çelişen Sözlerin Kullanımı

"Kesinlik" ve "olasılık" bildiren sözcüklerin aynı cümlede kullanımı anlamda çelişkiye neden olur. Bu da anlatımı tutarsız hale getirir ve anlatım bozukluğuna yol açar.

Kesinlik bildiren sözcükler: şüphesiz, kesinlikle, eminim, mutlaka, kuşkusuz, tam

Olasılık bildiren sözcükler: aşağı yukarı, sanırım, belki, bir ihtimal, galiba, olabilir

Çelişki örnekleri:

• "Bu şehre geleli aşağı yukarı tam 10 yıl olmuş." (aşağı yukarı ve tam çelişiyor)
• "Kesinlikle bizimle bu yarışmaya katılmak istiyor olabilir." (kesinlikle ve olabilir çelişiyor)
• "Şüphesiz o da bu kitabı okumuştur sanırım." (şüphesiz ve sanırım çelişiyor)
• "Eminim o da seni arıyordur." $eminim ve -dir eki çelişiyor$

Anlam Belirsizliği

İyi bir cümle, herkes tarafından aynı şekilde anlaşılmalıdır. Bir cümleden farklı anlamlar çıkarılabiliyorsa o cümle açık değildir ve anlatım bozukluğu vardır.

Unutma: Cümlenin tek bir anlam ifade etmesi, iyi bir anlatımın temel özelliğidir.

Anlam Belirsizliği ve Mantık Hataları

Anlam belirsizliği şu şekillerde oluşabilir:

Noktalama eksikliği:

• "İhtiyar adama seslendi." (İhtiyar, adama seslendi mi yoksa ihtiyar adama mı seslendi?)
• "Bu sorunun bir çözümü olmalı." (Bu sorunun tek bir çözümü mü olmalı yoksa herhangi bir çözümü mü olmalı?)

Kişi zamiri eksikliği:

• "Buraya geleceğini biliyordum." (Kimin geleceğini?)
• "Sınavı geçemediğini öğrendim." (Kimin geçemediğini?)

Cümlenin iki anlama gelecek biçimde kullanılması:

• "Kardeşini ondan çok seviyordu." (Kardeşini mi ondan çok seviyordu, yoksa kardeşini onu sevdiğinden daha çok mu seviyordu?)

Mantık Hataları: Cümlede mantıksal tutarsızlıkların bulunması da anlatım bozukluğudur:

• "Okula döndüğünde cüzdanını çalınmış olarak buldu." (Çalınan cüzdan nasıl bulunabilir?)
• "Bütün bildiklerimi ve bilmediklerimi sana öğreteceğim." (Bilmediklerini nasıl öğretebilir?)
• "Arabanın bagajında bir kamyon dolusu meyve vardı." (Bir kamyon meyvesi bir araba bagajına sığar mı?)

Düşün: Yazdığın cümleyi başkası okusa, tam olarak senin kastettiğin anlamı çıkarabilir mi?

Dil Bilgisi İle İlgili Anlatım Bozuklukları

Dil bilgisi hataları da anlatım bozukluğuna neden olabilir. Bu hatalar şunlardır:

• Eklerle ilgili yanlışlıklar
• Tamlama yanlışları
• Özne-yüklem uyumsuzluğu
• Öge eksikliği
• Bağlaç yanlışları
• Çatı uyuşmazlığı
• Yüklem yanlışları

Eklerle İlgili Yanlışlar

Eklerin fazla ya da eksik kullanılması anlatım bozukluğuna neden olur.

Tamlayan ekinin eksikliği:

• "Başarılı olmak isteyen bir öğrencinin sorumluluklarının farkına varması gerekir." (öğrencinin varması...)
• "İyi bir insan olmanın etrafındaki insanlara yardım etmekle mümkün olduğu doğrudur." (olmanın olduğu...)

İyelik ekinin gereksiz kullanımı:

• "Yemek yapmasını çok severdi." (yapmayı)
• "Kitap okumasını önemsemezdi." (okumayı)

Hatırla: Türkçede ekler, sözcüklerin anlamını ve cümledeki görevini belirler. Eksik veya fazla ek kullanımı anlatımı bozabilir.

Tamlama Yanlışları ve Ek Kullanım Sorunları

Sıfat yapan "-ki"nin gereksiz kullanımı:

• "Alt kattaki duran malzemeleri kaldıracağız." $-ki eki gereksiz$

-ler ekinin gereksiz kullanılması:

• "Birçok kitaplar buradan alındı." (Tamlayan çoğul, tamlanan tekil olmalı)

Tamlama Yanlışları: Farklı türdeki sözcüklerin ortak tamlanana bağlanması bazen anlatım bozukluğuna neden olur:

• "Bugün belgisiz ve kişi zamirlerini anlatacakmış." $belgisiz zamir, kişi zamirleri - sıfat taml. ve isim taml.$
• "Yöreye askeri ve gıda yardımı yapıldı." $askeri yardım - sıfat taml., gıda yardımı - isim taml.$

Tamlayan eksikliği:

• "Bursalılar, en çok köftesini seviyor." (Neyin köftesi? Bursa'nın köftesi eksik)

İsmin tamlamadan önce gelmesi: İsmin tamlama öncesinde kullanılması, ismin tamlama ögesi gibi algılanmasına neden olabilir:

• "Dolar ve benzin fiyatları arttı." (benzin fiyatı ve dolar...)
• "Nehirlerin ve dağların yüksekliği gözlerimi kamaştırıyor." (dağların yüksekliği ve nehirler...)

İpucu: Tamlamalarda, tamlayanın ve tamlananın türünün birbiriyle uyumlu olmasına dikkat et!