Edebiyat Nedir ve Türk Edebiyatının Dönemleri

Edebiyat, düşüncelerini ve duygularını dille güzel bir şekilde ifade etme sanatı. Yani WhatsApp mesajın ile şiir arasındaki fark, dilin nasıl kullanıldığında gizli!

Edebiyat iki türe ayrılıyor: Sözlü edebiyat yazı olmadığı dönemlerde ağızdan ağıza aktarılan hikayeler, türküler. Yazılı edebiyat ise yazarı belli olan, kağıda/dijital ortama geçmiş eserler.

Türk edebiyatının tarihine baktığımızda üç büyük dönem var. İslamiyet öncesi dönemde sadece sözlü edebiyat vardı. İslamiyet sonrası dönemde $XI-XIX. yüzyıl$ Divan, Halk ve Tekke edebiyatı gelişti. 1860'dan sonra ise Batı etkisinde Tanzimat'tan günümüze kadar süren dönem başladı.

Dikkat: Sınavlarda dönemlerin tarihlerini ve özelliklerini karıştırma! Her dönemin kendine özgü özellikleri var.

Edebiyatın Diğer Bilimlerle İlişkisi ve Güzel Sanatlardaki Yeri

Edebiyat yalnız başına değil, hayatın her alanıyla bağlantılı. Tarih ile ilişkisi şöyle: Her eser yazıldığı dönemin özelliklerini taşır. Örneğin II. Mahmut döneminde yazılan bir şiirde o dönemin sosyal yaşayışını görebilirsin.

Coğrafya ile bağlantısı da güçlü. Gezi yazıları mekânları tanıtır. Sosyoloji ile ilişkisi ise toplumsal olayları edebiyatın konu almasından kaynaklanır. Psikoloji bağlantısı, karakterlerin iç dünyasını anlatan eserlerde belirginleşir.

Felsefe ile ilişki düşünce sistemlerinden kaynaklanır. Bilim ve teknik ile bağlantıysa Jules Verne'nin "Ay'a Seyahat" romanında görülür - henüz uzay yolculuğu yokken yazmıştı!

Edebiyat, güzel sanatların fonetik (işitsel) kolundadır. Malzemesi dildir. Resim görsel, müzik işitsel, tiyatro ise dramatik sanatlar grubunda yer alır.

Hatırla: Edebiyat = dille yapılan sanat. Bu yüzden dilin güzelliklerine odaklanır.

Metinlerin Sınıflandırılması ve Türleri

Metinler iki ana gruba ayrılır: Edebi metinler ve öğretici metinler. Bu ayrımı anlaman sınav için süper önemli!

Edebi metinlerde hayal gücü kullanılır, duygular yaşatmaya odaklanılır, dil süslü ve sanatlıdır. Roman, hikaye, şiir, tiyatro bu grupta. Öğretici metinlerde ise gerçek bilgi verilir, dil yalın ve açıktır. Haber yazısı, makale, deneme bu grupta.

Edebi metinler kendi içinde üçe ayrılır: Anlatmaya bağlı (roman, hikaye), göstermeye bağlı (tiyatro) ve coşku-heyecan odaklı (şiir).

Öğretici metinler de iki gruba ayrılır: Kişisel hayatı konu alan (mektup, günlük, anı) ve gazete çevresinde oluşan (makale, röportaj, haber).

İpucu: Bir metin karşında "Bu bana bilgi mi veriyor, yoksa duygu mu yaşatıyor?" diye sor kendine. Cevabın seni doğru sınıflandırmaya götürür.

Dilin Kullanım Türleri

Türkçe'nin farklı yerlerde farklı konuşulmasından çeşitli kullanım türleri doğmuş. Bunları ayırt edebilmen gerekiyor!

Ağız, aynı ülke içindeki bölgesel farklılıklar. Ege ağzı, Karadeniz ağzı gibi. Şive, tarih boyunca ayrılan kollar. Azeri Türkçesi, Özbek Türkçesi gibi. Lehçe, çok eskiden ayrılan ve anlaşması zor olan kollar. Yakut lehçesi gibi.

Argo, belirli grupların özel dili. Genelde kaba ifadeler içerir. "Mangiz" (para), "gıcır" (yeni) gibi. Jargon ise meslek gruplarının özel terimleri. Doktorların "eks olmak" (ölmek) demesi gibi.

Standart dil ise herkesın anladığı, kurallara uygun ortak dil. İstanbul Türkçesi temel alınarak oluşturulmuş.

Sınav tüyosu: Örnekleri iyi incele. Argo mu jargon mu, ağız mı şive mi ayırt edebilmen için bol pratik yap!

İletişim Ögeleri

İletişim, günlük hayatımızın temelinde. Bu konuyu anlaman hem edebiyat hem Türkçe için kritik!

Gönderici mesajı hazırlayan, alıcı mesajı alan taraf. İleti gönderilen bilgi. Kanal iletinin taşındığı yol (ses dalgaları, kağıt, internet). Dönüt alıcının tepkisi. Kod kullanılan dil (Türkçe, İngilizce). Bağlam ise iletişimin gerçekleştiği ortam.

Örnek vermek gerekirse: WhatsApp'tan arkadaşına "Naber?" yazdığında sen göndericisin, arkadaşın alıcı, "Naber?" ileti, telefon ve internet kanal, "İyiyim sen?" dönüt, Türkçe kod, chat ortamı da bağlam.

Edebiyat eserlerinde de bu ögeler var. Yazar gönderici, okuyucu alıcı, hikayedeki mesaj ileti, kitap kanal!

Pratik tavsiye: Günlük iletişimlerinde bu ögeleri fark etmeye çalış. Böylece konu kafanda daha iyi yerleşir.

Düşünceyi Geliştirme Yolları - 1

Kompozisyon yazarken ya da metinleri analiz ederken bu yöntemleri bilmen şart. Yazarlar düşüncelerini güçlendirmek için bu teknikleri kullanır.

Tanımlama, "nedir?" sorusuna cevap verir. "Doğruluk kimseyi aldatmamaktır" gibi. Örneklendirme soyut kavramları somut örneklerle destekler. Tarih konusunda Ayasofya, Efes'ten bahsetmek gibi.

Tanık gösterme ünlü kişilerin sözlerini alıntı yapmak. Sokrates'ten "Bir kitap, bir çiçek, bir kuş... ne büyük saadet!" sözünü kullanmak gibi. Karşılaştırma benzerlik ve farklılıkları ortaya koyar.

Sayısal verilerden yararlanma istatistiklerle düşünceyi destekler. "54000 öğrenciye hizmet verildi" gibi somut rakamlar güvenilirlik katar.

Yazma ipucu: Kendi kompozisyonlarında bu yöntemleri bilinçli kullan. Düşüncelerine güç katacak!

Düşünceyi Geliştirme Yolları - 2 ve Anlatım Özellikleri

Somutlaştırma soyut kavramları görünür kılır. "Hayat bir nehir gibi akıp gidiyor" cümlesinde hayat kavramı nehre benzetilerek somutlaştırılmış.

Soyutlaştırma tam tersi işlem. Somut kelimeler mecazi anlamda kullanılır. "Yol" kelimesi "Bu işin bir yolu var" cümlesinde "yöntem" anlamında soyutlaşmış. "Kol kanat germek" de soyutlaştırma örneği.

Benzetme zayıf olanı güçlü olana benzetir. "İnce bir değnek gibi duran narin vücut" örneğinde olduğu gibi.

İyi bir anlatım için açıklık, duruluk, yalınlık, akıcılık, doğallık, özgünlük, özlülük, sağlamlık ve tutarlılık gerekli. Bu özellikler hem yazma hem okuma-anlama becerilerinizi geliştirir.

Gelişim stratejisi: Bu anlatım özelliklerini kendi yazılarında kontrol et. Hangi eksiklerimin var diye kendini değerlendir.

Son Anlatım Özellikleri Detayı

Metinde anlatım özelliklerinin dokuzu daha var ve bunları tam olarak anlamak yazma becerinizi ciddi şekilde geliştirir.

Bu özellikler şunlar: Açıklık (anlaşılır olma), duruluk (berrak olma), yalınlık (sade olma), akıcılık (kolay okunur olma), doğallık (samimi olma), özgünlük (kendine has olma), özlülük (gereksiz detay vermeme), sağlamlık (dil bilgisi kurallarına uyma) ve tutarlılık (başından sonuna mantıklı olma).

Güzel bir yazıda bu özelliklerin hepsi bir arada bulunur. Kendi yazılarında bu kriterleri kontrol edersen, hem Türkçe hem edebiyat notların yükselir.

Özellikle kompozisyon sınavlarında bu özellikleri göstermen gerekiyor. Basit, anlaşılır ama özgün cümleler kur.

Başarı formülü: Bu dokuz özelliği yazma rutininin parçası yap. Her yazında bu kontrol listesini uygula!