Edatlar Nedir?

Edatlar tek başına anlamı olmayan ama cümlede diğer kelimelerle birleşerek yeni anlam ilişkileri kuran kelimelerdir. Onlara "yardımcı kelimeler" de diyebiliriz.

Örneğin, "Ders çalışmak için odasına çekildi" cümlesindeki "için" kelimesi bir edattır ve burada amaç bildiriyor. "Kurt gibi acıkmıştım" cümlesindeki "gibi" edatı ise benzerlik anlamı katıyor.

Edatlar cümleden çıkarılırsa, anlamda bir eksiklik veya bozulma olur. Mesela "Güneş gibi başı göklere erdi" cümlesinden "gibi" edatını çıkarırsak, "Güneş başı göklere erdi" gibi anlamsız bir cümle ortaya çıkar.

Not: Edatlar tek başına kullanılamazlar ve genellikle başka kelimelerle birlikte sıfat ya da zarf görevli söz öbekleri oluştururlar.

Bazı edatlar sadece hâl ekleriyle birlikte kullanılır: -e kadar, -e doğru, -den beri gibi. Edatlar cümlede çoğunlukla zarf veya edat tümleci olur.

Karıştırmamaya dikkat et: Bazı edatlar, kullanıldıkları yere göre isim, sıfat, zarf veya bağlaç olarak da kullanılabilir. Örneğin:

• Karşı köyde akrabaları vardı. (sıfat)
• Doğru söze ne denir? (sıfat)
• Lütfen doğru oturun! (zarf)
• Meyveler güzel, yalnız biraz renksiz. (bağlaç)

Başlıca Edatlar

ile: Araç, birliktelik veya neden anlamları katar. "Arabanın gürültüsüyle irkildi" (neden). Birliktelik belirtir: "Hasan yaşlı annesiyle oturuyordu". "-le" şeklinde bitişik de yazılabilir: "Çocuk ile" = "çocukla".

Dikkat: "ile" bazen bağlaç olabilir! "Bir kola ile simit aldım" cümlesinde "ve" anlamı vardır (kola ve simit).

gibi: Benzetme edatıdır ve yalın hâldeki kelimelerle kullanılır. "Adamın demir gibi bileği vardı" (sıfat), "Kurşunlar, yağmur gibi yağıyordu" (zarf). İsim olarak kullanılıp ek de alabilir: "Onun gibisi nerede bulunur?"

sanki: Benzetme edatıdır, "san-" fiilinden gelir. "Sanki gece olmuş", "Biri kapıyı çalıyor sanki" gibi cümlelerde kullanılır. "Sanki" ve "gibi" birlikte kullanılırsa anlatım bozukluğu olur.

kadar, -E kadar: Benzetme ve ölçü anlatır. "Biz de onlar kadar başarılıyız" (eşitlik), "Gül kadar güzelsin" (benzerlik). Ek alabilir: "Bu kadarına da alışığız".

için: Amaç, neden ve özgülük bildirir. "Çalışmak için başvurdu" (amaç), "Sıkıldığı için dışarı çıktı" (neden). Genellikle edat tümleci olarak kullanılır.

doğru: Yönelme ekiyle birlikte yön belirtir: "Ormana doğru yürüdük". Zamanda yakınlık da bildirir: "Akşama doğru geldiler". Ad, sıfat ve zarf da olabilir.

Ayrıca üzere (amaç, koşul), dolayı ve ötürü (neden), -E göre (görelik, uygunluk), karşı (yönelme, ilgili olma) gibi edatlar da vardır.

Soru edatı mi ve olumsuzluk edatı değil de önemli edatlardır.

Başlıca Edatlar (Devamı)

üzere/üzre: Amaç, koşul, zamanda yakınlık anlamları katar. "Sorunu halletmek üzere gidiyorum" (amaç). Üzerine ek alabilir: "Tam da yola çıkmak üzereydik".

dolayı/ötürü: Ayrılma hâl ekiyle birlikte neden ilgisi kurar. "Zayıflıktan dolayı sık sık hastalanıyor".

-E göre: Yönelme hâl ekiyle kullanılır. Görelik, uygunluk anlamları katar. "Başbakana göre enflasyon düşük" (açısından), "Ayağını yorganına göre uzat" (ölçüsünde).

beri: "-dEn" ayrılma hâl ekiyle kullanılır, başlangıç yeri ve zamanını belirtir. "Dün akşamdan beri görülmedi".

karşı: "-E" yönelme hâl ekiyle kullanılır. "Edebiyata karşı ilgim vardı" (yönelik). Zaman bildiren kelimelere eklenince zarf öbeği oluşturur: "Sabaha karşı uyuyabildim".

yalnız: "Sadece, bir tek" anlamındaysa edat olur. "Cebinde yalnız yol parası vardı" (sadece).

diye: Amaç ve neden ilgileri kurar. "Terfi edeyim diye yağcılık yapıyor" (amaç).

ancak: "Sadece, en fazla, olsa olsa" anlamları katar. "Bu kömür ancak üç ay yeter" (en fazla).

mi: Soru edatıdır. Farklı anlam ilgileri kurar, ek alabilir. "Babanız İstanbul'dan döndü mü?" (soru), "Onu gördüm mü sinirleniyorum" (zaman).

değil: İsim cümlelerinin yüklemini olumsuzlaştırır. "Yolumu kesen bu değildi".

Unutma: Edatlar tek başlarına bir anlam ifade etmezler, diğer kelimelerle birlikte kullanıldıklarında anlam kazanırlar.

Bağlaçlar

Bağlaçlar tek başına anlamı olmayan, birbiriyle ilgili cümleleri veya görevdeş sözcükleri bağlayan kelimelerdir. Edatlardan farkı, zaten var olan anlam ilişkilerine dayanarak bağ kurmalarıdır.

Sıralama Bağlaçları:

ve: Cümleleri, benzer veya aynı görevdeki kelimeleri birbirine bağlar. "Duygu ve düşünce bir olmalıdır". Bu bağlaçla cümle başlamaz.

ile/ile: "ve" gibi kullanıldığında bağlaç olur. "Mehmet ile Ali sinemaya gittiler" (bağlaç), "Mehmet Ali'yle sinemaya gitti" (edat).

Eşdeğerlik Bağlaçları:

ya da, veya, yahut: İki seçenek arasında kullanılır. "Bisiklet veya motosiklet alacağım".

Karşılaştırma Bağlaçları:

ya...ya: İki seçenek sunulduğunda kullanılır. "Ya beni de götür ya sen de gitme".

hem...hem (de): Her ikisi de geçerli olan iki durumu anlatır. "Hem kitap okuyor hem de müzik dinliyor".

ne...ne (de): Aynı görevdeki öğeleri bağlar, cümleyi olumsuz yapar. "Ne şiş yansın ne kebap". Yüklem olumlu olmasına rağmen anlam olumsuzdur.

İpucu: "ne...ne" bağlacını kullandığında, cümlenin anlamı olumsuz olduğu için yüklemi de olumsuz yapmana gerek yok!

Ayrıca de...de, gerek...gerek, olsun...olsun, kâh...kâh, ha...ha gibi bağlaçlar da vardır.

Karşıtlık ve Gerekçe Bağlaçları

Karşıtlık Bağlaçları:

ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki: Aralarında zıtlık bulunan iki ifadeyi bağlar. "Çok tembeldi, ama başarılı oldu", "Hava nemliydi, fakat yağmur yağmıyordu".

Bu bağlaçlar cümle başında kullanılabilir: "Ne var ki onu bu yüzden eleştirmek doğru olmaz". "Ne yazık ki" acı sonuçları, "ne var ki" ise çaresizliği ifade eder.

"Ama" bağlacı pekiştirme için de kullanılabilir: "Güzel, ama çok güzel eserler bırakmış atalarımız".

hiç olmazsa, hiç değilse: "Çarşıdan elimiz boş döndük. Hiç olmazsa iki kaset alsaydık".

oysa, oysaki, hâlbuki: Zıtlık bildirir. "Onu özledim, oysa gideli çok olmadı".

Gerekçe Bağlaçları:

çünkü: "Şundan dolayı" anlamındadır, neden bildirir. "Eve gittim, çünkü babam çağırmıştı".

madem(ki): "Madem gelecektin, haber verseydin".

zira: "Çünkü" anlamındadır. "Allah'a sığın..., Zira yumuşak huylu atın çiftesi pektir".

yoksa: "Ver diyorum, yoksa yersin dayağı".

Özetleme Bağlaçları:

kısacası, demek ki, açıkçası, öyleyse, yani, özetle, o hâlde, anlaşılıyor ki: "Kısacası kendimizi toparlamalıyız".

Pekiştirme Bağlaçları:

bile, dE, hem de, dahi, üstelik, hatta, ayrıca, bundan başka: "Bunu sen bile başarabilirsin", "Hatta parasını bile ödemişti".

Hatırlatma: Bağlaçlar cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz, ama daralabilir veya değişebilir.

Bağlaçlar ve Ünlemler

de, ki, ise Bağlaçları:

dE: Her zaman ayrı yazılır ve ünlü uyumuna uyar. "Bu soruyu Ali de bildi", "Söyledim de anlamadı". Farklı anlamlar katabilir: Rica ("Biraz müsaade etsen de işime baksam"), şart ("Çalışıp da kazanacaksın"). Tekrarlanan kelimelerde anlamı güçlendirir: "Ev de ev olsa bari".

ki: Her zaman ayrı yazılır, Farsça kökenlidir. Cümleleri bağlar: "Bir şey biliyor ki konuşuyor". Alıntılarda kullanılır: "Atatürk diyor ki". Abartma anlamı katar: "Bugün öyle yorgunum ki". Bazı örneklerde bitişik yazılır: Belki, çünkü, hâlbuki, sanki.

ise: Karşılaştırma ilgisi kurar. "Yağmur yağıyor, evim ise çok uzakta". Dikkat et, ek-fiilin şart çekimiyle karışabilir: "Çocuk başarılıysa sınıfını geçer" $ek-fiil$.

Ünlemler

Ünlemler, duyguları coşkulu şekilde anlatan veya seslenme belirten kelimelerdir. Asıl ünlemler, ünlem değeri kazanmış kelimeler ve yansıma kelimeler olarak üçe ayrılırlar.

Asıl Ünlemler:

Seslenme Ünlemleri: "Ey Türk Gençliği!", "Hey! Biraz bakar mısın?", "Bre melûn! Ne yaptın?". Adlar da seslenme ünlemi olabilir: "Anne!", "Mehmet!".

Duygu Ünlemleri: "Ee, yeter artık!", "Ah, ne yaptım!", "Vay sersem!", "Aman dikkat!", "Eyvah! Geç kaldım!".

Ünlem Değeri Kazanmış Kelimeler:

Anlamlı kelimelerin bazıları vurgu ve tonlama ile ünlem değeri kazanabilir: "Komşular!", "Çabuk eve git!", "Ne olur yardım et!".

Yansıma Kelimeler:

Çoğu yansıma kelime ünlem olarak kullanılabilir: "Şır!", "Çat!", "Miyav!".

Not: Ünlemler, duygularımızı güçlü şekilde ifade etmemize yardımcı olur. Ancak yazılı anlatımda aşırı kullanımdan kaçınmalısın.