Sözcükte Anlam Temel Kavramlar

Sözcükler hayatımızın her yerinde ve her birinin farklı kullanımları var. Gerçek anlam, bir sözcüğün akla ilk gelen, temel anlamıdır. Örneğin, "Ayakkabıların sol tekleri ayağı sıkar" cümlesindeki "sıkmak" kelimesi gerçek anlamda kullanılmıştır.

Yan anlam, sözcüklerin zaman içinde temel anlamına bağlı olarak kazandığı yeni anlamlardır. "İtfaiyeciler yangını söndürmek için saatlerce su sıktı" cümlesindeki "sıkmak" fiili, yan anlamda kullanılmıştır. "Masanın ayağı" derken de "ayak" sözcüğü yan anlamdadır.

Mecaz anlam ise bir sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır. "Sizi sıkmadan anlatacağım" cümlesinde "sıkmak" kelimesi, rahatsız etmek anlamında mecaz olarak kullanılmıştır.

İpucu: Terim anlamlı sözcükleri tanımak için hangi alana ait olduğuna bakın! "Üçgende ilgili sayfalar" cümlesindeki "üçgen" matematiğe ait bir terimdir.

Sözcüklerin çok anlamlılık özelliği sayesinde "ateş" gibi bir kelime farklı cümlelerde vücut ısısı, tehlike veya silah atışı anlamlarına gelebilir. Yansıma sözcükler ise doğadaki sesleri taklit ederek oluşturulmuştur: şırıltı, gürültü, fokur fokur gibi.

Sözcükler Arası Anlam İlişkileri

Türkçe'de bazen eş sesli (sesteş) sözcükler karşımıza çıkar. Bunlar yazılışları ve okunuşları aynı olup anlamları tamamen farklı olan kelimelerdir. "Çay içtik" ve "köyün çayı" örneklerinde, aynı yazılan "çay" sözcükleri farklı şeyleri ifade eder.

Karşıt (zıt) anlamlı sözcükler ters durumları ifade eder, "çirkin-güzel" gibi. Ancak dikkat etmelisiniz, bir sözcüğün olumsuzu $geldi-gelmedi$ onun karşıtı sayılmaz!

Yazılışları farklı ama anlamları aynı olan sözcüklere eş anlamlı (anlamdaş) denir. "Yazın-edebiyat", "öykü-hikaye" bunlara örnektir. Sınavlarda bu ilişkileri doğru belirleyebilmek çok önemlidir.

Nitel sözcükler "nasıl?" sorusuna cevap verirken (güzel, kötü), nicel sözcükler "ne kadar?" sorusuna cevap verir ve ölçülebilen kavramları ifade eder (beş, çok, az).

Unutmayın: Duyu organlarımızla algılayabildiğimiz kavramlar somut, algılayamadığımız kavramlar ise soyut sözcüklerdir. "Yıllardır bu yarayı içimde saklarım" cümlesinde "yara" somut bir sözcük olmasına rağmen soyut anlamda kullanılmıştır.

Genel anlamlı sözcükler geniş bir kavramı karşılarken (kitap, hayvan), özel anlamlı sözcükler daha dar kapsamlı ve belirli bir kavramı ifade eder (roman, köpek).

Söz Sanatları ve Anlam Özellikleri

Dilimizi zenginleştiren söz sanatları iletişimimizi daha etkili kılar. Yakın anlamlı sözcükler, tam olarak aynı anlama gelmese de birbirinin yerine kullanılabilen kelimelerdir: "bükmek-kıvırmak-çevirmek" gibi.

Mecazımürsel (ad aktarması), benzetme amacı olmadan bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır. "Orhan Kemal'i okuyorum" derken aslında yazarın kitaplarını okuduğumuzu kastederiz.

Bazen kaba veya üzücü kavramları daha kibar ifade etmek için güzel adlandırma yaparız. "Verem" yerine "ince hastalık", "ölmek" yerine "hayata gözlerini yummak" dediğimizde bu sanatı kullanırız.

Dolaylama ile tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramı birkaç sözcükle ifade ederiz. "Yedi tepeli şehir" (İstanbul), "file bekçisi" (kaleci) örneklerinde olduğu gibi.

Bunu bilmek harika: Duyu aktarması, bir duyuya ait kavramın başka bir duyuya aktarılmasıdır. "En acı sözler" ifadesinde tat alma duyusu işitme duyusuna aktarılmıştır.

İnsandan doğaya aktarma ile insan özellikleri doğadaki varlıklara aktarılır. "Dost bildiğim aynalar" cümlesinde insana ait dostluk özelliği aynalara verilmiştir. Bu aktarma türü ile kişileştirme birbirine çok yakındır.

Söz Sanatları ve Dil Özellikleri

Kinaye (değinmece), bir sözün hem gerçek hem de mecaz anlamını düşündürecek şekilde kullanılmasıdır. "Yalnız taş duvar olmaz" atasözünde olduğu gibi, özellikle atasözü ve deyimlerde sıkça görülür.

Tariz (dokundurma) ise söylenen sözün tam tersinin kastedildiği, çoğunlukla alaycı bir anlatım şeklidir. "Bu kadar hızlı yürürsek okula yarın varırız" diyerek aslında çok yavaş yürüdüğünü vurgulamak gibi.

Kişileştirme (teşhis) sanatında insan özellikleri insan dışındaki varlıklara aktarılır. "Sanki çiçekler bana küsmüş gibi" örneğinde olduğu gibi, cansız varlıklara insana özgü duygular yüklenir.

Benzetme (teşbih) anlamı güçlendirmek için aralarında ilgi bulunan iki unsurdan birini diğerine benzetmektir. Benzetmede dört öge bulunur: benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatı.

Dikkat edin: Doğadan insana aktarma ile doğadaki varlıklara ait özellikler insanlara aktarılır. "Böyle oduna laf anlat" ifadesinde, odunun cansız ve tepkisiz olma özelliği insana aktarılmıştır.

Bağdaştırma, birden fazla sözcüğün bir araya gelmesidir. "Okul tabelası" gibi herkesin alıştığı bağdaştırmalara alışılmış bağdaştırma, "yanmış su" gibi mantığa aykırı olanlara ise alışılmamış bağdaştırma denir.

İkilemeler

Günlük konuşmalarımızda sıkça kullandığımız ikilemeler, anlamı güçlendirmek ve pekiştirmek için iki sözcüğün yan yana kullanılmasıyla oluşturulur. İkilemeler arasına noktalama işareti konulmaz ve bu önemli bir yazım kuralıdır.

İkilemelerin oluşum yolları çeşitlidir. Bazıları aynı sözcüğün tekrarlanmasıyla oluşur: "sakin sakin", "yavaş yavaş". Zıt anlamlı sözcüklerden oluşan ikilemeler de vardır: "aşağı yukarı", "bata çıka".

Yakın veya eş anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler de dilimizde yaygındır: "eş dost", "yalan yanlış". Bazen de anlamlı ve anlamsız sözcüklerin bir araya gelmesiyle ikilemeler oluşturulur: "eğri büğrü".

Kolay hatırlama yolu: İkilemelerin birçoğu ses taklidi (yansıma) sözcüklerle oluşturulur: "tıkır tıkır", "şırıl şırıl". Bu tür ikilemeler metinlere canlılık ve ses efekti katar!

İkilemelerin bir kısmı her iki sözcüğün de anlamsız olmasıyla oluşur: "abur cubur", "ıvır zıvır". "M" harfi eklenerek oluşturulan ikilemeler ise konuşma dilinde sıkça kullanılır: "ödev mödev", "para mara" gibi.