Edebiyatın Tarih ve Din İle İlişkisi

Edebiyat aslında yaşamın özeti gibidir ve çevresindeki her şeyden etkilenir. Edebiyat-tarih ilişkisi o kadar güçlü ki, tarihçiler bir dönemin zihniyetini anlamak için o dönemde yazılmış eserleri inceler.

Mesela Halide Edip Adıvar'ın "Ateşten Gömlek" romanı Kurtuluş Savaşı'nı yaşayan birinin gözünden yazıldığı için o dönem hakkında çok değerli bilgiler veriyor. Tabii bunun tersi de geçerli - 15. yüzyılda yazılmış bir aşk şiirini günümüz değerleriyle değil, o dönemin şartlarına göre anlamamız gerekiyor.

Edebiyat-din ilişkisi de çok köklü. Din toplumu derinden etkileyen bir olgu olduğu için edebiyata da aynı ölçüde yansır. İslamiyet öncesinde şairlerin çoğu şamanlardan oluşuyordu ve dini törenlerde şiir okuyorlardı.

Önemli Not: Fuzuli'nin "Su Kasidesi" ve Süleyman Çelebi'nin "Mevlid"i gibi eserler dinin edebiyatla ne kadar iç içe olduğunun en güzel örnekleridir.

Türkçenin Tarihî Dönemleri ve Alfabeler

Türkçenin tarihî dönemleri şöyle sıralanır: Karanlık Dönem, Altay Dönemi, İlk Türkçe, Ana Türkçe ve son olarak Metinlerle Takip Edilen Dönem. Bu son dönem özellikle önemli çünkü Eski Türkçe içinde Göktürk, Uygur ve Karahanlı dönemlerini barındırıyor.

Göktürk Döneminde 8. yüzyılda yazılan Orhun Abideleri Türklerin ilk tarih, hitabet ve anı örneği. Karahanlı Döneminde ise Türkler İslamiyet'e girdi ve Kutadgu Bilig, Divanü Lügatit Türk gibi önemli eserler ortaya çıktı.

Eski Türkçe'den sonra Batı Türkçesi gelişti. Bu da Eski Anadolu Türkçesi $13-15. yy$, Osmanlı Türkçesi (15. yy sonrası) ve Çağdaş Dönem olarak üç bölümde inceleniyor.

Türkler tarih boyunca beş farklı alfabe kullandı: Göktürk Alfabesi (ilk milli alfabe), Uygur Alfabesi, Arap Alfabesi, Kiril Alfabesi ve Latin Alfabesi. 1928 Harf İnkılabı ile Latin alfabesine geçiş yapıldı.

İpucu: Göktürk alfabesi 38 harften oluşur ve sağdan sola yazılır - tıpkı Arapça gibi!

Alfabeler ve Özellikleri

Göktürk Alfabesi Türklerin ilk milli alfabesi ve sadece Türkler tarafından kullanıldı. 38 harften oluşur, büyük-küçük harf ayrımı yoktur. Orhun Abideleri bu alfabe ile yazılmış.

Uygur Alfabesi 18 işaretten oluşur ve Soğd kökenlidir. Harfler birbirine bitişik yazılır, yalnızca "Z" harfi ayrı. Bu alfabenin yazıcılarına bakşı denilirdi.

Arap Alfabesi İslamiyet'in kabulüyle birlikte kullanılmaya başlandı. 28 harften oluşur ama Türkçenin ses özelliklerini karşılamadığı için ç, p, j gibi harfler eklendi. 1928'deki Harf İnkılabı'na kadar kullanıldı.

Kiril Alfabesi Rusya topraklarında kullanıldı ve 38 harften oluşur. Latin Alfabesi ise 1925'te Azeri Türkleri, 1928'de de Türkiye'de kullanılmaya başlandı. 29 harften oluşur ve soldan sağa yazılır.

Dikkat: Arap alfabesinde ünlü sesler genellikle gösterilmez, bu yüzden okumada zorluk yaşanabilirdi.

Hikaye (Öykü) ve Yapı Unsurları

Hikaye, yaşanmış ya da yaşanması muhtemel olayların kısaca anlatıldığı edebi türdür. Romandan farkı daha kısa, özlü ve yoğun olmasıdır. Şahıs kadrosu azdır ve ayrıntılar sınırlıdır.

Hikayenin yapı unsurları beş tanedir: kişiler, olay örgüsü, mekân, zaman ve anlatıcı-bakış açısı. Kişiler olay örgüsündeki işlevlerine göre önemli hale gelir. Mekân genellikle kişilerin psikolojisini yansıtır.

Bakış açısı üç çeşittir: Hâkim bakış açısı (her şeyi bilen tanrısal anlatıcı), Kahraman bakış açısı ("ben" diliyle anlatım) ve Müşahit bakış açısı (sadece gözlemleyip aktarır).

Hikayede konu somut ve özel durumu, tema ise soyut ve genel düşünceyi ifade eder. "Ahmet'in şehirdeki yalnızlığı" konu, "yalnızlık" ise temadır.

Hatırlatma: Kahraman bakış açısında anlatıcı olayın içinde yer alır ve "ben" diliyle konuşur, bu da okuyucuyla daha samimi bir bağ kurar.

Hikaye Çeşitleri ve Anlatım Biçimleri

Hikaye çeşitleri üç tanedir: Olay hikayesi (Maupassant tarzı) merak unsuru ön plandadır. Ömer Seyfettin, Sabahattin Ali bu tarzın ustalarıdır. Durum hikayesi (Çehov tarzı) bir durumu betimler, Sait Faik Abasıyanık bu alanın öncüsüdür.

Modern hikaye ise insanların fark edemedikleri gerçekleri, hayaller ve olağanüstülüklerle gösterir. Haldun Taner'in öncülüğünde gelişti.

Anlatım biçimleri dört çeşittir: Açıklayıcı anlatım bilgi vermek için kullanılır, nesnel bir yaklaşım sergiler. Öyküleyici anlatım olayları zaman içinde anlatır. Betimleyici anlatım varlıkları resim çizer gibi anlatır.

Tartışmacı anlatımda yazar kendi doğrularına okuyucuyu inandırmaya çalışır. Önce eleştirilecek düşünce verilir, sonra kendi görüşü savunulur.

Analoji: Betimlemeyi fotoğraf, öykülemeyi film olarak düşünebilirsiniz - biri donmuş, diğeri hareket halindedir.

Düşünceyi Geliştirme Yolları ve Anlatım Teknikleri

Düşünceyi geliştirme yolları altı tanedir: Tanımlama "Bu nedir?" sorusuna cevap verir. Örnekleme düşünceyi somutlaştırır. Benzetme bir kavramı başka bir kavramla anlatır.

Karşılaştırma benzerlik-farklılıkları ortaya koyar. Tanık göstermede tanınmış kişilerin sözleri destekleyici olarak kullanılır. Sayısal veriler istatistiklerle düşünceyi kanıtlar.

Roman ve hikayede anlatım teknikleri çeşitlidir: Anlatma anlatıcının olayları aktarması, gösterme olayın gözler önünde somutlaşması. Diyalog kişilerin karşılıklı konuşması, iç monolog kahramanın içinden konuşmasıdır.

Geriye dönüş (flashback) geçmişteki bir olaya dönme, leitmotif bir unsurun tekrarlanması, montaj ise başka metinlerin aktarılmasıdır.

Pratik İpucu: Tanık göstermede sadece isim yazmak yetmez, o kişinin sözlerini destekleyici olarak kullanmanız gerekir.

Türk Edebiyatında Hikaye Gelişimi

Türk edebiyatında hikaye geleneği Dede Korkut Hikâyeleri ile başlar. 15. yüzyılda hikaye tekniğine yaklaştı. Batılı anlamda ilk örnekleri Tanzimat döneminde görülür.

Ahmet Mithat Efendi "Letaifi Rivayet" ile Türk edebiyatına ilk hikaye kitabını kazandırdı. "Kıssadan Hisse" ile bu türü geliştirdi. Sami Paşazade Sezai'nin "Küçük Şeyler" adlı eseri Batılı tekniğe uygun ilk eserdir.

Ömer Seyfettin ile hikaye bağımsız bir tür haline geldi. Türk edebiyatında Sait Faik, Sabahattin Ali, Memduh Şevket, Refik Halit gibi isimler hikaye alanının öncüleridir.

Boccacio 14. yüzyılda "Decameron" ile ilk öykü örneğini verdi. Rönesans'ın etkisiyle hikaye 19. yüzyılın en yaygın edebi türü oldu.

Tarihsel Not: Türk hikayeciliği destanlardan halk hikayelerine, oradan da modern hikayeye doğru gelişim gösterdi.

Dede Korkut ve Halk Hikâyeleri

Dede Korkut Hikâyeleri destan geleneğinden halk hikayeciliğine geçişin ilk ürünüdür. Asıl adı "Kitabı Dede Korkut Âlâ Lisanı Taifei Oğuzan"dır. Dresden nüshası 1 ön söz ve 12 hikayeden oluşur.

Hikâyelerde nazım ve nesir iç içe, dil sade ve anlatım açıktır. Dede Korkut hikayelerin yazarı değil anlatıcısıdır. Hikayelerin sonunda gelip dua eder. Oğuz boylarının başı derde girdiğinde ona danışılır.

Halk hikâyeleri âşıklar tarafından saz eşliğinde anlatılan anonim ürünlerdir. 16. yüzyılda edebiyatımızda görülmeye başladı. Konu çoğunlukla aşktır ama kahramanlık konulu hikayeler de vardır.

Kahramanların en büyük yardımcıları Hz. Hızır ve kahramanın atıdır. Hikayeler dört bölümden oluşur: Fasıl, döşeme, asıl konu ve sonuç-dua.

İlginç Bilgi: Halk hikayelerinde kahramanlar genellikle bade içerek, resme bakarak, ilk görüşte ya da kardeş olmadıklarını öğrenince aşık olurlar.

Cenkname, Mesnevi ve Tanzimat Hikâyeleri

Cenkname (gazavatname) Hz. Ali ve sahabeler etrafında dönen, Müslümanlarla gayrimüslimler arasındaki mücadeleleri abartılı ve mucizevi olaylarla anlatan edebî türdür. 13. yüzyıldan itibaren Anadolu'da gelişti.

Mesnevi "ikişer, ikişerlik" anlamına gelir. Kendi aralarında uyaklı beyitlerden oluşur $aa-bb-cc$. Aruz ölçüsüyle yazılır ve divan edebiyatının en uzun nazım biçimidir. Roman ve hikayenin işlevini görür.

Üç ana bölümü vardır: giriş (dibace, tevhid, münacaat, naat vb.), konunun işlendiği bölüm ve bitiş. Hamse beş mesneviden oluşan eserler bütününe denir.

Tanzimat dönemi hikâyelerinde meddah tarzının etkisi, romantizm akımı, yanlış Batılılaşma eleştirisi görülür. Fransız hikayecileri örnek alınmıştır. Halka seslenen yazarlar sade, aydınlara seslenenler ağır dil kullanmıştır.

Önemli: Mesnevi türünün ünlü temsilcileri Fuzuli, Nabi, Şeyh Galip gibi isimlerdir.

Tanzimat Dönemi Hikaye Yazarları

Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) "sanat toplum için" anlayışını benimsedi. Ansiklopedik bir yazardır ve her konuda yazı yazar. Çok yazmasından dolayı "Yazı Makinası" diye adlandırılır, "Hacei Evvel" (İlk öğretmen) olarak bilinir.

36'sı roman olmak üzere yaklaşık 200 eseri vardır. "Letaifi Rivayat" Türk edebiyatının ilk hikaye kitabıdır. Romanları teknik açıdan zayıf ama halkı aydınlatma amacı güder.

Sami Paşazade Sezai (1860-1936) Batı tarzında hikayeler yazarak tanınır. "Sanat için sanat" anlayışını benimser. "Sergüzeşt" romanıyla ünlüdür - esir ticaretini realist biçimde anlatır.

"Küçük Şeyler" eseri edebiyatımıza Batılı anlamda ilk gerçekçi kısa hikayeyi getirdi. Alphonse Daudet etkisiyle yazdığı bu eserle kısa hikaye türünü Türk edebiyatına soktu.

Değerlendirme: Bu dönem yazarları toplumu bilinçlendirmek için edebiyatı araç olarak kullandılar, bu nedenle teknik kusurları olsa da toplumsal katkıları büyüktür.