Orta Çağ'da Yaşanan Kitlesel Göçler

Orta Çağ tarihinin en önemli olaylarından biri olan Kavimler Göçü, 374 yılında Hun boylarının Balamir önderliğinde İtil Nehri'ni geçmesiyle başladı. Hunlar, Karadeniz'in kuzeyindeki kavimleri iterek bir "domino etkisi" yarattı ve bu süreçte Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar ve diğer kavimler de batıya doğru göç etmeye başladı.

Bu göç hareketi, günümüz Avrupası'nın etnik yapısını şekillendiren en önemli olaydır. Göç sonucunda Büyük Roma İmparatorluğu parçalandı ve yaklaşık bin yıl sürecek olan Orta Çağ başladı. İlk Çağ'da nehir uygarlıklarıyla başlayan devlet yapıları, Orta Çağ'da geniş alanlara hükmeden imparatorluklara dönüştü.

Göç nedir ve neden gerçekleşir? Göç, bir topluluğun kendi yerini yurdunu terk ederek başka yere gitmesi anlamına gelir. Hiçbir topluluk sebepsiz yere yurdunu terk etmez. Türk göçlerinin temel sebebi ekonomik sıkıntılardır. Kuraklık, nüfus artışı ve otlak yetersizliği gibi sorunlar Türkleri göçe zorlamıştır.

Unutma! Kavimler Göçü, sadece bir yer değiştirme hareketi değil, medeniyetlerin etkileşimini sağlayan, doğudan batıya kültürleri, dilleri ve inançları taşıyan büyük bir değişim hareketidir.

Türklerin göç güzergâhları genellikle doğudan batıya doğru olmuştur. Ural dağlarından Orta Avrupa'ya kadar uzanan bölge, Orta Asya bozkırlarının doğal bir uzantısıdır ve Türklerin yaşam tarzına uygun bir ortam sunmaktadır. Ayrıca bu bölgede Türklerin ilerlemesini engelleyebilecek büyük doğal engeller veya güçlü devletler yoktu.

Kavimler Göçü'nün Etkileri

Kavimler Göçü başladığında Roma İmparatorluğu ile Germen kavimleri arasında büyük bir medeniyet farkı vardı. Romalılar kendilerini "uygar", Germenleri ise "barbar" olarak görüyorlardı. Germenler henüz şehir hayatını tanımayan, çiftçi ve çobanlardan oluşan bir toplumdu.

Roma İmparatorluğu, doğuda Sasaniler ve batıda Germen kavimleri ile mücadele içindeydi. Bu sırada Hunlar, Çin baskısı, kuraklık ve iç çekişmeler nedeniyle batıya göç etmeye başlamıştı. 374 yılında Balamir önderliğindeki Hunlar, ilk olarak Alan kavmiyle karşılaştı ve onları batıya itti.

Alanların harekete geçmesi domino taşı etkisi yaratarak diğer kavimleri de harekete geçirdi. Hunların akınları sonucunda Rusya, Balkanlar ve Doğu Avrupa'daki güç dengeleri tamamen değişti. Böylece Kavimler Göçü, hem Avrupa'nın etnik yapısını şekillendirdi hem de Türklerin Avrupa'ya yenilikler getirmesini sağladı.

Göç sonucunda Roma İmparatorluğu önce ikiye ayrıldı, ardından Batı Roma İmparatorluğu yıkıldı. Roma İmparatorluğu'nun yerine Germen krallıkları kuruldu ve feodal yapı ortaya çıktı. Eski Roma düzeninin çöküşüyle başlayan bu dönemi:

• Bazı tarihçiler "Karanlık Çağ" olarak nitelendirirken
• Diğerleri "yorgun Akdeniz medeniyetinin savaşçı bir medeniyetle değiştirilmesi" olarak değerlendirmiştir

Kavimler Göçü, Avrupa'daki Katolik mezhebinin güçlenmesine de zemin hazırladı. Otorite boşluğunda insanlar kiliseye sığındı ve kilise, zamanla tüm Avrupa'yı şekillendirmeye başladı.

Avrupa Hun İmparatorluğu

Hunlar, İç Asya'dan batıya gelen ilk Türk kavmi olarak tarihe geçmiştir. 375 yılında Balamir önderliğinde batıya göç eden Hunlar, üstün bir askerî güce sahipti. Macaristan ovalarına yerleşen Hunlar, kısa zamanda çevrelerindeki kavimleri egemenlikleri altına aldılar ve 5. yüzyıl başlarında Kafkaslardan Elbe Irmağı'na kadar uzanan geniş topraklar üzerinde Avrupa Hun İmparatorluğu'nu kurdular.

Hun dış politikasının ana hatlarını belirleyen Uldız, Doğu Roma İmparatorluğu'nu baskı altında tutarken Batı Roma ile dostluk kurma stratejisini benimsemiştir. 422 yılında tahta çıkan Rua, Doğu Roma'yı vergiye bağlamıştır.

Devlete en parlak dönemini yaşatan Attila, Balkan ve Galya seferlerini gerçekleştirmiştir. Balkan Seferi'yle Doğu Roma'yı vergiye bağlayan Attila, Galya Seferi'yle de Batı Roma'nın başkenti Roma'yı abluka altına almıştır. Papa'nın ricasıyla Roma'yı esirgeyen Attila, böylece Batı Roma'ya üstünlüğünü kabul ettirmiştir.

Attila'nın ölümünden sonra yerine sırasıyla oğulları İlek, Dengizik ve İrnek geçmiştir. Avrupa'da tutunamayacağını anlayan Hunlar, İrnek döneminde Karadeniz'in kuzeyine çekilmiştir.

İlginç bilgi: Avrupa'nın pek çok yerinde yüzyıllar boyu hakkında efsaneler anlatılan Attila, hem Türk hem de dünya tarihinde derin izler bırakmıştır. Almanların meşhur Nibelungen Destanı'nda Attila (Etzel), babacan ve iyiliksever bir hükümdar olarak tanıtılmaktadır.

Hun ordusunun özellikleri:

• Savaş sanatı için Mete Han'dan beri kullanılan 10'lu sistemi geliştirdiler
• Eyer, üzengi, pantolon ve ceket gibi yenilikleri savaş alanına getirdiler
• Atlı okçuluk ve yay yapımındaki ustalıkları askeri başarılarının temelini oluşturdu

Roma İmparatorluğu'nun Çöküşü ve Feodalizm

Kavimler Göçü başladığında Roma İmparatorluğu içeride dinî mücadeleler, ayaklanmalar ve Sasanilerle savaşlar nedeniyle zayıflamıştı. İmparatorluğun askerî harcamaları ekonomik sıkıntılara yol açmış ve halka ağır vergiler olarak yansımıştı.

Germen halklarını topraklarından çıkaramayan Romalılar, 382'den itibaren onlarla anlaşmalar yapmaya başladı. İç karışıklıkların bitmediği Roma İmparatorluğu, 395 tarihinde Doğu Roma ve Batı Roma olmak üzere ikiye ayrıldı.

Batı Roma önce kendi egemenliği altındaki Vandallar ve Süevler tarafından istila edildi, ardından 451-452 yıllarında Hun saldırılarına maruz kaldı. Topraklarının büyük kısmını kaybeden Batı Roma İmparatorluğu, son topraklarını da Turcilingi kavmi reisi Odovacar'a kaptırdı ve 476 yılında tamamen yıkıldı.

Yıkılan Roma İmparatorluğu'nun yerini küçük "barbar" krallıklar ve feodal beylikler aldı. Orta Çağ'ın "karanlık dönemi" olarak adlandırılan bu dönemde devlet otoritesinden yoksun kalan Avrupa, büyük bir karmaşaya sürüklendi ve feodalizm ortaya çıktı.

Feodal yapı, toplumsal hiyerarşinin toprak sahipliği ve kişisel bağlılık esaslarına göre düzenlendiği bir sistemdi. Bu hiyerarşide:

1. En üstte kral
2. Toprak sahibi soylular (senyörler)
3. Rahipler
4. Burjuvalar
5. Köylüler yer alıyordu

Serf denilen esir köylüler, üzerinde yaşadıkları toprakların demirbaş eşyası sayılıyordu. Derebeyi tarafından toprakla birlikte alınıp satılabilen bu insanlar, toplumun en aşağı görülen ve en fazla ezilen kesimiydi.

Skolastik düşünce, Orta Çağ'da kilise baskısı altında gelişen, özgür düşünmenin var olmadığını savunan ve farklı fikirlere kapalı olan dar bir düşünme biçimiydi.

Türklerin Sosyal Hayatı ve Orta Çağ Avrupası

En eski ve köklü kavimlerden biri olan Türkler, dört bin yıllık tarihleri boyunca ana yurtları dışında geniş bir coğrafyada yaşamışlardır. Türk toplulukları yaylak-kışlak hayatı üzerine kurulu bir sisteme sahipti. Her boy, hayvanlarıyla birlikte belirli bir alanda yaşardı.

Türkler, çeşitli nedenlerle yaşadıkları bölgeyi kitleler hâlinde terk ederek başka bölgelere göç etmişlerdir. Bu göçler çok önemli tarihî sonuçlar doğurmuş, Asya'dan Avrupa'ya kadar geniş bir alanda Türk devletlerinin kurulmasını sağlamıştır.

Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra otorite boşluğundaki Avrupalılar, Hristiyanlığı temsil eden kiliseye sıkı sıkıya sarılmıştır. İnsanlar, kiliseye ve din adamlarına saygılı davranarak kurtuluşa ereceklerine inanmışlardır. Bunun sonucunda kilise her alanda yetkilerini genişletmeye ve Orta Çağ Avrupası'nı şekillendirmeye başlamıştır.

Batı Roma'nın bıraktığı boşluğu dolduran Kilise, zamanla imparatorluğun mirasını devralmıştır. 5. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar Avrupa'da Hristiyanlık, köylüler ve barbarlar arasında yaygınlaşmıştır.

Kilisenin örgütlenmesi, Orta Çağ Avrupası'nın en belirgin özelliklerinden biri olan skolastik düşüncenin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu düşüncede:

• Kilise öğretileri esastır
• Kitap ve üstat bilgileri temel alınır
• Doğrudan gözlem yoktur
• Gerçeği araştırma veya yeni dünya görüşü endişesi yoktur

Kilise, piskoposlar aracılığıyla yönetime katılmayı normal görmüş, bazen bölgedeki kralın temsilcisine yardımcı olarak bazen de denetleyicisi olarak görev yapmıştır.

Dikkat: Feodal düzenin en önemli sosyal özelliği şövalyeler sınıfıydı. Şato; güç, prestij ve gerçek bir kültür merkeziydi. Feodal değerler ve düşünce biçimlerinin incelikle işlendiği ve uygulandığı yerdi.

Orta Çağ'da Başlıca Devletlerin Yönetim ve Ordu Yapıları

Batı Roma İmparatorluğu'nun 476'da yıkılmasıyla Avrupa, zayıf siyasi sistemlere dönüşürken, doğudaki coğrafyada büyük ve güçlü imparatorluklar ortaya çıkmıştır.

Balkanlar, Anadolu, Mezopotamya, Kuzey Afrika ve İran'da Doğu Roma ile Sasani imparatorlukları iki büyük monarşi olarak varlığını sürdürüyordu. Bu iki devlet Anadolu toprakları için sürekli mücadele halindeydi. Doğu Roma Hristiyanlığı benimserken, Sasaniler Zerdüşt dinine inanıyordu.

Hz. Muhammed'in doğduğu sıralarda Arabistan'da koyu bir kabilecilik anlayışı vardı ve kabileler arasında sürekli savaşlar yaşanıyordu. Yarımada genelinde putperestlik hâkimdi. Habeşistan Krallığı ise Hristiyanlığı resmî din olarak kabul etmişti.

6. yüzyılın ortalarında "Türk" adı Türkistan bozkırlarında yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştı. Önce Göktürkler ardından Uygurlar geniş alanlara hükmetmişti. Göktürkler Gök Tanrı dinine inanırken, Uygurlar Maniheizm dinini kabul etmişti.

Çin'de farklı hanedanlıklar hüküm sürüyordu ve Çin İmparatorluğu İpek Yolu ticareti için Göktürkler ve Uygurlarla mücadele ediyordu. Çin'de Konfüçyüsçülük etkili olmuştu.

Hindistan'da siyasi birlik yoktu ve halk, kast sistemi yüzünden kesin çizgilerle ayrılmıştı. Hindistan'da Brahmanizm ve Budizm etkili dinlerdi.

Orta Çağ Avrupası'nda küçük devletçikler varken, doğuda büyük imparatorluklar hakimdi. Çin'de feodal sistemden siyasi birliğe geçiş sağlanmıştı. Sasani İmparatorluğu ise 226'da İran'da kurulmuş ve Ak Hun Devleti, Doğu Roma İmparatorluğu ve İslam Devleti'yle mücadele etmişti.

Sasani ve Doğu Roma İmparatorluklarının Yapısı

Sasani yönetim yapısı:

• Sasani hükümdarlarına "şahanşah" (şahların şahı) denirdi
• Hükümdarın başkanlığında bir danışma kurulu bulunurdu
• Hükümdarın yetkileri yazılı kanunlarla sınırlandırılmıştı
• Merkezi yönetim oldukça güçlüydü
• Din adamları konseyi hükümdar üzerinde önemli yaptırım gücüne sahipti
• Devlet işleri "divan" adı verilen kurullarda görüşülürdü
• Ülke dört ana eyaletten (satrap) oluşuyordu

Sasani ordusu:

• Orduda süvari ve piyadeler vardı, süvariler daha üstün ve saygın kabul edilirdi
• Süvariler, hafif okçu süvariler ve ağır zırhlı mızraklı süvariler olarak ikiye ayrılırdı
• Okçu piyade daha çok kuşatmalarda kullanılırdı
• Zırh teknolojisinde İranlılar Romalılardan ileri durumdaydı
• Ordu birlikleri Orta Asya geleneklerindeki gibi onluk sisteme göre düzenlenmişti
• Orduda ok, yay, mızrak, kılıç, kalkan, gürz, zırh ve miğfer kullanılırdı
• Savaş filleri, zaferlerin temel nedenlerinden biri olarak görülürdü

Doğu Roma İmparatorluğu:

• 330 yılında I. Konstantin tarafından İstanbul'da kuruldu
• 5. yüzyılda Avrupa Hun Devleti ile mücadele etti
• Altın çağını I. Justinianus (527-565) döneminde yaşadı
• İmparator Herakleios (610-641) döneminde Sasaniler Anadolu'dan çıkarıldı
• Emeviler ve Abbasiler İstanbul'u kuşatsa da donanma gücü sayesinde ayakta kaldı
• 1453'te İstanbul'un Türkler tarafından fethedilmesiyle tarih sahnesinden çekildi

Doğu Roma ordu yapısı:

• Sasanilerin savaş tarzına uyum sağlamak için süvari sınıfı önem kazandı
• Ordu, eyaletlerdeki thema'lar ve İstanbul'daki tagma'lar olmak üzere ikiye ayrılıyordu
• Thema askerleri toprağa bağlı köylü milislerdi
• Tagma'larda ise profesyonel askerler bulunurdu
• Thema sistemi Bizans devletinin bel kemiği durumundaydı

Göktürkler ve Uygurlar

Göktürkler:

• 6. yüzyılın ortalarında "Türk" adı Orta Asya bozkırlarında yaygınlaşmıştı
• Göktürkler, Bumin Kağan önderliğinde 552 yılında Ötüken merkezli kuruldu
• Mukan Kağan (553-573) döneminde devlet parlak bir dönem yaşadı
• Doğuda Kore'den, batıda Karadeniz'e kadar uzanan bir alanda hakimiyet kuruldu
• İstemi Yabgu, Sasani ve Bizans imparatorlukları ile ittifaklar kurdu
• İstemi, Bizans ile işbirliği yaparak İpek Yolu'nu açmayı başardı
• 582 yılında Çin'in entrikaları nedeniyle Göktürkler doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı
• 682 yılında Kutluk Kağan önderliğinde II. Göktürk Devleti kuruldu
• Kapgan Kağan (692-716), Türkistan'daki tüm Türk boylarını birleştirdi
• 745 yılında Karluk, Basmil ve Uygurlar II. Göktürk Devleti'ne son verdi

Uygurlar:

• 745 yılında Uygur Kağanlığı kuruldu
• Uygurlar Çin'de rahat otorite kurabilmek için bu ülkeye yardım etti ve vergi aldı
• Bögü Kağan döneminde Maniheizm resmen kabul edildi
• 821'den sonra gerilemeye başlayan Uygur Devleti, 840 yılındaki Kırgız saldırısıyla yıkıldı
• Savaşçı ruhun gevşemesinde Maniheizm'in etkisi büyüktü
• 1955'te Uygur Özerk Bölgesi kuruldu

Eski Türklerin devlet ve sosyal teşkilatı:

• Göktürklerde devlet başkanı "kağan" unvanını taşırdı
• Otağ, tahta, tuğ, davul ve yay hükümdarlık sembolleriydi
• Uygurlar zamanla Çinlilerle yakınlaşınca hayat tarzları değişti
• Göktürklerde siyasi iktidar "kut" kavramıyla ifade edilirdi
• Meclis kelimesinin karşılığı "toy" idi ve kağanlar meclisin doğal başkanıydı
• Göktürk Devleti'nde kulluk ve kölelik yoktu, herkes özgürdü
• Kadınların toplumda önemli yerleri vardı
• Göktürk Devleti'nde "yargu" adlı bir adliye müessesesi vardı

Bilgi: İstemi Yabgu, İpek Yolu ticaretini elinde tutan Ak Hun Devleti'ne karşı Sasani İmparatorluğu ile ittifak kurdu. Bu ittifakla Ak Hun Devleti yıkıldı ve toprakları iki devlet arasında paylaşıldı.

Eski Türklerde Kadın ve Ordu

Türklerde kadının konumu:

• Kağan'ın eşi katun (kadın), devlet işlerinde kocasıyla birlikte söz sahibiydi
• Emirnameler kağan ve katun adına müşterek imza edilirdi
• Katunlar, kağanlar gibi töre ile katunluk makamına otururlardı
• Kadınlar savaşlarda kağanların yanında yer alırdı
• Esir kadınlara dokunulmazdı
• Kadınlar zaman zaman ordulara komuta ederdi
• Kadınlar devlet meclislerine katılır ve oy sahibi olurdu
• 730-731 yıllarında Hazar beyi öldüğünde, yönetimi annesi Bars Bike üstlenmişti
• Fermanların "hakan ile hatun buyurur ki..." diye başlaması zorunluydu

Eski Türk ordusunun özellikleri:

• Türkler "ordu-millet" anlayışına sahipti
• Savaş zamanında toplum topyekûn seferber olurdu
• Kadınlar da birliklere komuta edebilir ve savaşa katılabilirdi
• Türk ordusu ücretli değil daimiydi
• Temel olarak atlı birliklerden oluşurdu
• Silah teknolojisinde oldukça ileriydi
• En büyük askeri birlik "tümen" adı verilen 10.000 kişilik kuvvetti
• Savaşa girecek askerler atının kuyruğunu bağlar veya keserdi

Eski Türklerde kullanılan silahlar:

• Göktürkler ve Uygurlar hafif zırh kullanırdı
• "Börüler" adı verilen vurucu güce sahip zırhlı süvariler bulunurdu
• At, ok, yay, kılıç, hançer, keş, sadak, kın, kalkan, süngü, topuz, kement, ateş kulesi ve miğfer kullanılırdı

2013 yılında Bilge Kağan Anıt Mezarlığı'nda yapılan kazılarda ele geçen resimli kiremitlerde atların kuyruklarının bağlandığı görülmüştür. Bu, Türk ordusundaki savaş hazırlığı geleneğinin arkeolojik kanıtıdır.

Hz. Muhammed ve İslam Devleti'nin Kuruluşu

Hz. Muhammed, 571 yılında Mekke'de dünyaya geldi ve 610 yılında ilk vahiyle peygamberlik görevi başladı. İslamiyet'in Mekke'de yayılmasıyla birlikte müşriklerin baskıları arttı ve ilk Müslümanlar Habeşistan'a hicret etti.

Hicret: Hz. Peygamber, müşriklerin baskıları nedeniyle 622 yılında Medine'ye göç etti. Bu olay İslam tarihinde dönüm noktası oldu. Medine'de İslam devleti kuruldu ve ilk yazılı anayasa oluşturuldu.

Bedir Savaşı (624): Müslümanlar, Mekkeli müşriklerle yaptıkları ilk savaşı kazandı ve Arap Yarımadası'nda büyük itibar kazandı.

Uhut Savaşı (625): Mekkeli müşrikler intikam almak istedi. Müslümanlar, stratejik bir hata sonucu yenilgiye uğradı ancak müşrikler tam üstünlük sağlayamadı.

Hendek Savaşı (627): Müslümanlar şehrin etrafına hendekler kazarak savunma yaptı. Mekkeli müşrikler amaçlarına ulaşamadan geri döndü ve bu savaşla Mekke'nin Medine'ye karşı saldırıları son buldu.

Hudeybiye Antlaşması (628): Müslümanlar ile Mekkeli müşrikler arasında imzalandı. Bu antlaşma ile müşrikler İslam Devleti'ni resmen tanıdı.

Mekke'nin Fethi (630): Müşriklerin antlaşmayı bozması üzerine Hz. Muhammed Mekke'yi fethetti. Kan dökülmeden gerçekleşen fetih, Hicaz Bölgesi'nde İslam'ın üstünlüğünü sağladı.

Huneyn Savaşı (630): Taif çevresindeki putperest kabileler birleşerek İslam ordusuna saldırdı. Müslümanlar zafer kazandı.

Mute Savaşı (629): Müslümanlarla Doğu Roma arasında yapılan ilk savaş oldu. Sayıca üstün olan Doğu Roma ordusuna karşı İslam ordusu mücadele etti.

Tebük Seferi (631): Doğu Roma'nın saldıracağı haberi üzerine düzenlendi ancak haberin asılsız olduğu anlaşıldı.

Hz. Muhammed, Veda Haccı'nda tüm insanlığa seslenerek Veda Hutbesi'ni okudu ve 632 yılında Medine'de vefat etti.