Sömürgecilik ve Sanayileşme

Sömürgecilik, büyük devletlerin gelişmemiş ülkeleri siyasi ve ekonomik olarak denetim altına almasıdır. Bu devletler, diğer ülkelerin yer altı ve yerüstü kaynaklarını kendi çıkarları doğrultusunda kullandılar. Coğrafi keşiflerle hız kazanan sömürgecilik, İspanya ve Portekiz'in öncülüğünde yayıldı.

Sömürgeciliğin sonucunda Avrupalılar ürettikleri mallar için pazar arayışına girdiler ve ekonomik rekabet ortaya çıktı. Sanayi İnkılabı ise Aydınlanma Çağı'nın bilimsel gelişmeleriyle Avrupa'da ortaya çıkan, buharlı makineye dayalı üretim sistemidir. Bu sistem, el emeği ile seri üretim arasında bir köprü görevi gördü.

Önemli Not: Sanayi İnkılabı sonucunda Avrupa'da seri üretime geçildi, büyük sanayi kentleri kuruldu ve işçi sınıfı önem kazandı. Ayrıca bol ve ucuz hammadde ihtiyacı, sömürgeciliği hızlandırdı.

Osmanlı'da modernleşme çabaları 1839 Tanzimat Fermanı ile devam etti. Bu fermanla "tüm Osmanlı tebaası askerlikten sorumludur" denilerek eşitlik ilkesi vurgulandı. Önceden gayrimüslimler cizye vergisi ödeyerek askerlikten muaf tutulurken, artık askerlik zorunlu hale geldi. 1856 Islahat Fermanı ile ise gayrimüslimlere nakdi bedel ödeme karşılığında askerlikten muafiyet tanındı. Her iki ferman da Avrupa'nın iç işlere karışmasını engellemek amacıyla yapıldı.

Fransız İhtilali ile milli devlet anlayışı güçlendi ve askerlik zorunlu hale geldi. Bu uygulama zamanla tüm Avrupa'ya yayıldı.

Osmanlı'da Askeri Modernleşme

Osmanlı Devleti'nde askeri alandaki ıslahatlar, savaşlarda yaşanan başarısızlıkların ardından hız kazandı. Nizam-ı Cedit, III. Selim döneminde Fransa örnek alınarak kuruldu. Yeniçerilerin yetersiz kaldığı görülünce oluşturulan bu ordu için Üsküdar'da Selimiye Kışlası inşa edildi ve İrad-ı Cedit adında özel bir hazine oluşturuldu. Ancak Kabakçı Mustafa isyanıyla son buldu.

II. Mahmut döneminde Sekban-ı Cedit kurulduysa da Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa'nın öldürülmesiyle bu ordu da dağıldı. Ardından gerçekleşen Vaka-i Hayriye olayında Yeniçeri Ocağı topa tutularak kaldırıldı. Yerine ilmiyenin de desteğiyle Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu kuruldu ve Avrupa'dan subaylar getirildi.

Sultan II. Abdülhamit'in Büyük Hicaz Demiryolu Projesi, İslam'ın kutsal mekânlarını barındıran Hicaz bölgesindeki Medine'ye ulaşmayı hedefleyen önemli bir projeydi. Bu projeyle:

• Ticareti canlandırmak
• Hacca gidiş-geliş süresini kısaltmak
• Hac masraflarını düşürmek
• Güvenli yolculuk imkanı sağlamak
• Yolculuk sırasında ortaya çıkabilecek hastalıkları önlemek
• Hilafet merkezi İstanbul ile İslam'ın kutsal mekânlarını birbirine bağlamak amaçlanıyordu

Osmanlı'daki ulaşım gelişmeleri açısından ilk demiryolu Kahire-İskenderiye arasında, Anadolu'daki ilk demiryolu ise İzmir-Aydın arasında inşa edilmiştir.

Eğitim ve Sosyal Devlet Yapısı

Osmanlı Devleti'nde eğitim kurumlarının modernleştirilmesi büyük önem taşıyordu. I. Mahmut döneminde kurulan Hendesehane'de teknik ve mühendislik dersleri Avrupa usulüyle verilmeye başlandı. Ancak Yeniçeri isyanı sonucunda kapandı.

I. Abdülhamit döneminde kurulan Mühendishane-i Bahri Hümayun (Deniz Mühendishanesi) daha sonra Deniz Harp Okulu'na dönüştü. III. Selim döneminde Mühendishane-i Berri Hümayun (Kara Mühendishanesi) kurularak kara ordusuna subay yetiştirildi. II. Mahmut döneminde ise Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i Harbiye, I. Abdülmecid döneminde de devlet adamı yetiştirmek üzere Mekteb-i Mülkiye açıldı.

Dikkat: Bu modern eğitim kurumları, Osmanlı'nın Batı tarzı kurumlara geçiş sürecinin en önemli adımlarındandı.

Sultan II. Abdülhamit döneminde sosyal devlet anlayışı güçlendi. Gureba Hastaneleri yoksul ve kimsesizlere ücretsiz sağlık hizmeti sunarken, Etfal ve Hamidiye Hastaneleri çocuklar için kuruldu. Darülaceze engelli, yaşlı ve kimsesizlerin barınma ve tedavilerini üstlenen bir kurum olarak hizmet vermeye başladı. Şehit çocuklarının bakım ve eğitimi için Darül Hayr-ı Ali, korunmaya muhtaç çocuklar içinse Himaye ve Erfal Cemiyeti kuruldu.

Günümüzde Türkiye'de sosyal güvence sağlayan kurumlara dönüşen Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) ve Bağ-Kur gibi kurumlar da zamanla oluşturuldu. Bu kurumlar daha sonra SGK çatısı altında birleştirildi. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ise ihtiyaç sahibi vatandaşlara yardım ederek aile bütünlüğünün korunması görevini üstlendi.

19. Yüzyılda Stratejik Rakipler

19. yüzyıl, Osmanlı Devleti'nin büyük güçlerle karmaşık ilişkiler yaşadığı bir dönemdi. Fransa, ihtilal sonrasında cumhuriyete geçerek siyasi istikrarı sağladı ve sömürgecilik faaliyetlerine devam etti. Napolyon'un Mısır'ı işgali Osmanlı-Fransa ilişkilerini gerginleştirdi, ancak dönem başında ilişkiler kısmen düzeldi.

İngiltere'nin dış politikası sömürge topraklarını korumak üzerine kurulmuştu. Rusya'nın yayılmacı politikasına karşı, Osmanlı'nın toprak bütünlüğünü savunuyordu. Ancak dönem sonunda Almanya ve İtalya'nın siyasi birliklerini tamamlamaları ve sömürgecilik faaliyetleri, İngiltere'yi endişelendirdi. Almanya'ya karşı ittifak arayışına giren İngiltere, Rusya'yı yanına çekmek için Osmanlı'nın toprak bütünlüğünü savunma politikasını terk etti.

Avusturya, eski gücünden uzaklaşmış durumdaydı. Rusların Panslavizm, Almanların Pangermenizm politikaları ve Fransız İhtilali'nin yayınlaştırdığı milliyetçilik akımları Avusturya'yı olumsuz etkiledi.

Önemli Gelişme: Prusya Krallığı etrafında siyasi birliğini tamamlayan Almanya ve Piyemonte Krallığı etrafında birleşen İtalya, 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı için önemli aktörler haline geldi.

Rusya'nın ana hedefi sıcak denizlere inmek ve boğazlara hakim olmaktı. Panslavizm politikasıyla Balkanlar'daki Slav halkları etkilemeye çalıştı. İngiltere ve Fransa ise Rusya'nın boğazlara hakim olmasını istemiyordu. 19. yüzyıl sonlarında, İngiltere'nin Osmanlı'nın toprak bütünlüğünü savunmaktan vazgeçmesi üzerine Almanya-Osmanlı dostluğu güçlendi.

Osmanlı'yı Tehdit Eden Unsurlar

19. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti, 18. yüzyılda yaşadığı toprak kayıplarına rağmen hala geniş topraklara sahipti. Ancak imparatorluğu tehdit eden çeşitli unsurlar vardı: Fransız İhtilali'yle yayılan milliyetçilik akımı, Rusya'nın Panslavizm politikası ve sıcak denizlere inme hedefi, Sanayi İnkılabı sonucu oluşan hammadde ve pazar arayışları.

Avrupalı devletler, Osmanlı'nın yeraltı ve yerüstü kaynaklarına sahip olmak için Şark Meselesi adı verilen politikalar geliştirdiler. Bu durum karşısında Osmanlı, askeri ve teknik alanda ıslahatlar yaparak büyük devletlerin çıkar çatışmalarından yararlanıp denge siyaseti izledi.

Viyana Kongresi (1815), Napolyon Savaşları'nın ardından Avrupa sınırlarını yeniden belirlemek için İngiltere, Rusya, Prusya ve Avusturya'nın katılımıyla düzenlendi. Ancak dil, din ve ırk farklılıklarını dikkate almayan bu düzenleme, huzuru sağlayamadı.

Dikkat: Viyana Kongresi'nden Yunan isyanına kadar geçen süre Restorasyon Devri olarak adlandırılır. Bu dönemde uygulanan Metternich Sistemi'ne göre Avrupa'da çıkan ayaklanmalara yardım edilmesi öngörülmüştü, ancak Osmanlı'ya yardım edilmeyip Rum isyanına destek verildi.

Şark Meselesi, Viyana Kongresi'nde ortaya çıkmış ve başlangıçta Osmanlı'nın toprak bütünlüğünün korunması anlamına gelirken, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı topraklarının paylaşılması anlamında kullanılmaya başlandı. Özellikle Sanayi İnkılabı sonrası hammadde ihtiyacı artan Avrupa devletleri, Afrika'ya yöneldiler. İtalya Trablusgarp'ı, Fransa Cezayir ve Tunus'u, İngiltere ise Mısır'ı işgal etti.

Rum İsyanı ve Sonuçları

Rum isyanı, Osmanlı Devleti'nde en çok ayrıcalığa sahip azınlıklardan biri olan Rumların, beklenmedik bir şekilde ayaklanmasıdır. İsyanın birçok nedeni vardı: Fransız İhtilali'nin yaydığı milliyetçilik akımı, İngiltere ve Rusya'nın kışkırtmaları, Etniki Eterya Cemiyeti'nin faaliyetleri, Megali İdea (Bizans'ı yeniden canlandırma) düşüncesi, Rum aydınlarının çalışmaları ve Tepedelenli Ali Paşa isyanı.

İsyan ilk olarak Eflak'ta başladı ancak bastırıldı. Mora'da başlayan isyan ise hızla yayıldı ve Rusya'nın silah desteğiyle büyüdü. Yeniçeri Ocağı'nın henüz yerine tam bir ordu kurulamaması nedeniyle isyan bastırılamadı. II. Mahmut, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa'dan yardım istedi ve karşılığında Mora ve Girit valiliğini vaat etti.

Mısır'dan gelen askeri destekle isyan bastırıldı, ancak İngiltere, Fransa ve Rusya, Rumlara bağımsızlık verilmesini talep etti. Osmanlı bunu reddedince, bu ülkeler Mora'daki Navarin Limanı'nı yaktılar. Bunun üzerine Rusya savaş açtı (1828-1829). Zor durumda kalan Osmanlı, Edirne Antlaşması'nı imzalamak zorunda kaldı.

Edirne Antlaşması'nın önemli maddeleri şunlardı:

• Yunanistan bağımsız oldu
• Eflak, Boğdan ve Sırbistan'a ayrıcalıklar tanındı
• Tuna nehri ağzındaki adalar Rusya'ya bırakıldı
• Rus ticaret gemilerinin Boğazlardan serbestçe geçişi kabul edildi
• Osmanlı, Rusya'ya savaş tazminatı ödedi

Önemli: Osmanlı'dan bağımsızlığını kazanan ilk azınlık Yunanlardır. Bu durum, diğer Balkan uluslarını da cesaretlendirdi ve yeni ayaklanmalara zemin hazırladı.

Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması

Kırım Savaşı (1853-1856), Abdülmecid döneminde meydana geldi. Osmanlı'nın Avrupa ile yakınlaşması ve reformları, Rusya'yı rahatsız etti. Rusya, 1815 Viyana Kongresi'nde "Hasta Adam" olarak nitelendirdiği Osmanlı'yı paylaşmak istiyordu.

Rusya, kendi hedeflerine ulaşabilmek için Kutsal Yerler Sorunu'nu gündeme getirdi. Kudüs ve Filistin gibi bölgelerde hak iddia eden Rusya'nın bu isteği Osmanlı tarafından reddedildi. Bunun üzerine Rusya, Eflak ve Boğdan'ı işgal etti.

Savaş sırasında İngiliz ve Fransız gemilerinin İstanbul'a kadar gelmesi Rusya'yı kızdırdı ve Sinop Donanması'nı yaktı. Bu olay üzerine İngiltere, Fransa ve Osmanlı bir ittifak antlaşması imzalayarak Rusya'ya savaş ilan etti. Rusya'nın Balkanlara yerleşmesinden korkan Avusturya ve sonradan İtalya da ittifaka katıldı.

Müttefik kuvvetlerin Rusya'nın Sivastopol kentine kadar ilerlemesi üzerine Rusya barış istedi. Savaş sonrası Osmanlı ve Rusya'nın durumunu görüşmek için Paris Konferansı düzenlendi. Osmanlı, Fransa, İngiltere, İtalya ve Rusya'nın katılımıyla gerçekleşen konferans sonucunda Paris Antlaşması imzalandı.

Paris Antlaşması'nın önemli maddeleri:

• Osmanlı, Avrupa ülkesi sayılacak ve hukukundan yararlanacaktı
• Osmanlı'nın toprak bütünlüğü Avrupalı devletlerin garantisinde olacaktı
• Karadeniz tarafsız olacak; hem Osmanlı hem Rusya'nın savaş gemisi bulundurması ve tersane kurması yasaklanacaktı
• Eflak ve Boğdan özerk olacaktı

Dikkat: Paris Antlaşması sonucunda İngiltere ve Fransa Akdeniz'deki çıkarlarını korudular, Rusya ise Küçük Kaynarca Antlaşması ile Karadeniz'de elde ettiği üstünlüğü kaybetti.

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı

I. Abdülhamit döneminde, 1871'den sonra Avrupalı devletlerin Şark Meselesi'ni kendi lehlerine çevirmeleri, dengeler değişti. Paris Antlaşması ile geri düşen Rusya, Panslavizm politikasına hız verdi ve Balkanlarda büyük isyanlar çıktı.

Bu isyanları görüşmek için Tersane Konferansı toplandı. Konferans başladığında Osmanlı, top atışları eşliğinde ilk anayasası olan Kanun-i Esasi'yi ilan etti. Meşrutiyetin ilanıyla konferansa gerek olmadığını ve Avrupalıların iç işlerine karışmamaları gerektiğini anlatmaya çalıştıysa da bu girişim sonuçsuz kaldı.

Avrupalılar meşrutiyeti ciddiye almadılar ve Bosna-Hersek ile Bulgaristan'ın özerk olmasını, Sırbistan'dan Osmanlı askerlerinin çekilmesini istediler. Osmanlı bu talepleri reddedince Londra Konferansı düzenlendi. Bu konferansta da Osmanlı'nın haklarını zedeleyen maddeler olunca, Osmanlı bunu da reddetti ve Rusya savaş açtı.

Rusya, Balkanlar ve Kafkaslar üzerinden saldırdı. Erzurum'da Nene Hatun, Plevne'de Gazi Osman Paşa kahramanca direndiler. İngiltere'nin Osmanlı'nın toprak bütünlüğünü savunmayı bırakması, Osmanlı'yı Almanya'ya yaklaştırdı. İngiltere'den destek bulamayan Osmanlı, barış istemek zorunda kaldı ve 1878'de Ayastefanos Antlaşması'nı imzaladı.

Ayastefanos Antlaşması, Rusya'nın Ege Denizi'ne inmesine olanak tanıyordu. Bu durum Avrupalıları memnun etmedi ve Berlin Konferansı düzenlendi. Berlin Antlaşması ile Bulgaristan üçe ayrıldı, Sırbistan, Romanya ve Karadağ bağımsız oldu. Kars, Ardahan ve Batum Rusya'ya, Doğu Beyazıt ise Osmanlı'ya bırakıldı. Ayrıca Ermeni Sorunu ilk kez uluslararası bir sorun haline geldi.

Önemli Sonuç: Berlin Antlaşması sonrasında İngiltere, Kıbrıs'ı geçici olarak aldı ve daha sonra Mısır'ı işgal etti. Fransa ise Tunus'u işgal ederek Batı Akdeniz'de denge unsuru oldu.

Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın sonucunda imzalanan Ayastefanos Antlaşması, Rusya'ya büyük avantajlar sağlıyordu. Antlaşma ile Karadeniz'den Ege'ye kadar uzanan Büyük Bulgar Krallığı kurulacak, Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsız olacak, Kars, Ardahan, Batum ve Doğu Beyazıt Rusya'ya bırakılacaktı.

Bu antlaşma Avrupalıları memnun etmedi, çünkü Rusya Büyük Bulgar Krallığı üzerinden Ege Denizi'ne inebilecekti. Bu durumdan korkan Avrupalılar Berlin Konferansı'nı düzenlediler. Berlin Antlaşması ile Ayastefanos'un şartları hafifletildi:

Berlin Antlaşması sonucunda devletin dağılma süreci hızlandı. Avusturyalılar katliam yaptı ve Balkanlardan Anadolu'ya göç başladı. Bu antlaşma ile ilk kez Ermeni Sorunu uluslararası bir sorun haline geldi. Rusya, Ermenileri kışkırtarak Osmanlı'nın iç işlerine müdahale etti.

İngiltere, Berlin konferansında sömürge yolu üzerinde olan Kıbrıs'ı geçici olarak istedi. Ardından isyanları tehlikeli bulunca Mısır'ı işgal etti ve böylece sömürge yollarının denetimini eline aldı. Fransa ise Tunus'u işgal ederek Batı Akdeniz'in denge unsuru oldu.

Önemli Sonuç: Berlin Antlaşması, Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğünü korumak adına yapılsa da, devletin dağılma sürecini hızlandırdı ve Avrupa devletlerinin Osmanlı topraklarındaki etkisini artırdı.

Mısır Sorunu

Mısır'ın uluslararası bir sorun haline gelmesi, Fransa'nın Mısır'ı işgaliyle başladı. Bu işgal karşısında Osmanlı; İngiltere ve Rusya ile antlaşma yaptı. Fransız donanması bozguna uğratıldı ve Nizam-ı Cedit ordusu Akka'da Fransızları yendi. 1802 Paris Antlaşması ile Mısır, Osmanlı'ya geri verildi.

Süveyş Kanalı'nın açılmasıyla Mısır, bir cazibe merkezi haline geldi. Mısır'ı Fransız işgalinden kurtarmak için görevlendirilen Mehmet Ali Paşa güçlü bir ordu kurdu.

Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı'nın nedeni, II. Mahmut'un Mora isyanı sırasında Mora ve Girit valiliğini Kavalalı'ya vaat etmesi ancak Mora'nın elden çıkmasıyla bu vaadi yerine getirememesiydi. Mehmet Ali Paşa, bunun karşılığında Girit, Adana ve Şam'ı istedi, ancak II. Mahmut bunu reddetti.

Talebi reddedilince Mehmet Ali Paşa, Kütahya'ya kadar ilerledi. II. Mahmut, İngiltere ve Fransa'dan yardım istedi, ancak yardım alamadı. Çaresiz kalan Osmanlı, Rusya'dan yardım istedi. "Denize düşen yılana sarılır" atasözünü hatırlatan bu durum, İstanbul'a gelen Rus donanmasının İngiltere ve Fransa'yı korkutmasına neden oldu. Arabuluculuk yapılarak isyan bastırıldı ve Kütahya Antlaşması imzalandı.

Kütahya Antlaşması ile Mehmet Ali Paşa'ya Mısır, Girit ve Suriye verildi; oğlu İbrahim Paşa Adana valisi oldu. II. Mahmut bu antlaşmayı beğenmedi. İngiltere ve Fransa'ya güvenmediği için Rusya ile Hünkâr İskelesi Antlaşması'nı imzaladı. Bu antlaşmayla Osmanlı'ya saldırı olursa Rusya yardım edecek, Osmanlı da boğazları Rusya'nın düşmanlarına kapatacaktı.

Dikkat: Hünkâr İskelesi Antlaşması, Rusya'ya avantaj sağlayınca Avrupalılar korktu ve Boğazlar Sorunu ortaya çıktı. Bu antlaşma 8 yıl geçerliydi.