1520-1595 Yılları Arası Osmanlı Siyasi Faaliyetleri

Kanuni Sultan Süleyman dönemi, Osmanlı Devleti'nin en parlak dönemlerinden biri olmuştur. Babasından güçlü bir ekonomi devralan Kanuni, Avrupa'nın kendi iç sorunlarıyla uğraşmasını fırsat bilerek batı seferlerine ağırlık vermiştir.

Kanuni döneminde Osmanlı'nın en büyük rakibi Habsburg Monarşisi'ydi. Bu monarşi, İmparator Şarlken liderliğinde Almanya, Hollanda, Avusturya, İspanya ve Macaristan gibi güçleri birleştiren bir ittifaktı. Kanuni ilk olarak 1521'de Belgrad'ı fethederek Orta Avrupa'ya giriş kapısını açtı.

Macaristan ile ilişkilerin gerginleşmesi sonucu 1526'da Mohaç Meydan Muharebesi yapıldı ve Osmanlı ordusu büyük bir zafer kazandı. Bu zaferle Macaristan, Osmanlı'ya bağlı bir krallık haline geldi ve Jan Zapolya Macar kralı olarak atandı.

Dikkat! Osmanlı Devleti, Macaristan'ı doğrudan topraklarına katmayarak buraya Macar soylusu Jan Zapolya'yı kral olarak atamıştır. Bu, Osmanlı'nın stratejik siyasi manevrasıdır.

Avusturya Kralı Ferdinand, Jan Zapolya'nın krallığını tanımayıp Macaristan'a saldırınca Kanuni 1529'da Viyana'yı kuşattı. Bu kuşatma başarısız olsa da Avusturya'yı barış yapmaya zorladı. 1533'te imzalanan İstanbul Antlaşması ile Avusturya, Macaristan'ın iç işlerine karışmamayı ve yıllık vergi ödemeyi kabul etti.

Macar Kralı Yanoş'un ölümünden sonra Ferdinand'ın yeniden saldırması üzerine Kanuni, 1541'de Macaristan'ı doğrudan Osmanlı topraklarına kattı ve Budin Beylerbeyliği'ni kurdu. Osmanlı-Avusturya mücadelesi 16. yüzyıl boyunca devam etti. Bu dönemde Osmanlı hazinesi, uzun süren seferler nedeniyle ilk kez açık verdi.

Kanuni, son seferi olan 1566'daki Zigetvar kuşatması sırasında vefat etti, ancak ölümü ordunun kalenin fethini tamamlamasına kadar gizlendi.

Osmanlı Devleti'nin Doğu'da Hâkimiyet Kurma Çabaları

16. yüzyıl başlarında Safevi Devleti'nin Anadolu'daki Şii propagandaları ve Doğu'daki Osmanlı egemenliğine zarar vermesi, iki devlet arasındaki ilişkilerin yeniden bozulmasına neden oldu. Kanuni Sultan Süleyman, bu tehdidi ortadan kaldırmak için 1534, 1548 ve 1553 yıllarında İran üzerine üç sefer düzenledi.

Safeviler, Osmanlı ordusu karşısında tutunamayarak barış istemek zorunda kaldı. 1555'te imzalanan Amasya Antlaşması ile Tebriz, Erivan, Bağdat, Irak ve Doğu Anadolu Osmanlı Devleti'ne bırakıldı.

Not: Amasya Antlaşması, Osmanlı Devleti ile İran arasındaki ilk resmi antlaşmadır ve Doğu Anadolu'da sınır güvenliğinin sağlanmasına katkıda bulunmuştur.

Dünya Gücü Osmanlı ve Stratejik Rakipleri

15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı Devleti, uyguladığı uzun vadeli siyasi politikalar sayesinde dünya gücü haline geldi. Bu dönemde devletin en büyük stratejik rakipleri Venedik, Ceneviz, Portekiz, İspanya, Habsburg İmparatorluğu, Safeviler ve Memlûklulardı.

Osmanlı-Venedik İlişkileri: Fatih döneminde 16 yıl süren savaşlar sonunda (1463-1479) Venediklilere ticari ayrıcalıklar verildi. Bu sayede hem bölge ticareti canlı tutuldu hem de Venedik, Avrupa Hristiyan birliğinden ayrıldı.

Osmanlı-Ceneviz İlişkileri: Cenevizlilere verilen ticari ayrıcalıklarla Bizans-Venedik ittifakı bozulmaya çalışıldı. Fatih döneminde, Cenevizlilerin Karadeniz'deki en büyük ticaret kolonilerinden Kırım ve Kefe ele geçirildi.

Osmanlı-Portekiz İlişkileri: 15. ve 16. yüzyıllarda hem Akdeniz'de hem de Atlas ve Hint okyanuslarında büyük bir rekabet yaşandı. Osmanlı Devleti, Akdeniz'de güçlü bir donanma kurarak Portekizlilerle mücadele etti.

Osmanlı-İspanya İlişkileri: İspanya'nın Akdeniz'deki faaliyetleri, Osmanlı Devleti'nin batıya doğru ilerleyişi ile çatıştı. Osmanlı, İspanya'yı yalnızlaştırmak için Fransa, Venedik ve Cenevizlere ticari ayrıcalıklar verdi.

Osmanlı-Habsburg İlişkileri: 16. yüzyılda Osmanlı'nın en büyük rakibi olan Habsburg İmparatorluğu'na karşı önce Macaristan'ı ortadan kaldırma planı uygulandı. Kanuni döneminde Belgrad'ın fethi ve Mohaç zaferi ile Macaristan'ın siyasi varlığına son verildi.

Osmanlı-Memlûklu İlişkileri

15. ve 16. yüzyılda Osmanlılar ve Memlûklular, Türk-İslam dünyasının liderliği konusunda kıyasıya mücadele ettiler. Abbasi halifesinin Memlûkların koruması altında olması, onlara İslam dünyasında büyük itibar sağlıyordu.

II. Bayezid döneminde başlayan rekabet, Yavuz Sultan Selim döneminde savaşa dönüştü. 1516'daki Mercidabık ve 1517'deki Ridaniye savaşlarıyla Memlûkluların siyasi varlığına son verildi. Böylece Osmanlı Devleti, hem Türk-İslam dünyasının tek lideri oldu hem de halifeliği ele geçirdi.

XV ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti'nin İzlediği Siyasetin Etkileri

Osmanlı Devleti, Roma Katolik Kilisesi'ni Hristiyan dünyasında yalnızlaştırmak için uzun vadeli stratejik politikalar izledi. Fethedilen bölgelerdeki Hristiyan halka adil bir yönetim sergiledi ve din özgürlüğü tanıdı.

Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'daki Hristiyanlara din ve inanç özgürlüğü vererek ve Ortodoks Kilisesi'nin varlığını sürdürmesini sağlayarak Roma Katolik Kilisesi'ni yalnız bırakmayı amaçladı.

II. Bayezid, İspanya'dan kovulan Müslümanların yanında Yahudilere de yardım etti. Kanuni döneminde ise Reform hareketlerine destek verilerek Avrupa'daki mezhep kavgalarından faydalanıldı.

İlginç Bilgi: Reform hareketlerinin öncüsü Martin Luther'in 1517'de kiliseye karşı yayımladığı bildiri, Avrupa'da büyük bir mezhep ayrılığı başlattı. Protestanlar olarak bilinen bu grup, Katolik Kilisesi'ne karşı mücadele ederken Osmanlı Devleti onlara destek verdi.

Kanuni döneminde, Avrupa'da monarşi ile yönetilen birçok ülke Habsburg İmparatorluğu'na karşı Osmanlı'dan yardım istedi. Osmanlı Devleti bu devletlere destek vererek "Hristiyan Birliği" idealini parçalamayı başardı. Örneğin, Fransa Kralı I. Fransuva Almanya'ya esir düşünce Osmanlı'nın yardımıyla kurtarıldı.

Kuzey Afrika'da Osmanlı hâkimiyeti, bölgeyi İspanyol ve Portekiz baskısından kurtardı. Barbaros Hayrettin Paşa'nın Kaptanıderyalığa getirilmesiyle Cezayir Osmanlı topraklarına katıldı. Daha sonra Turgut Reis Trablusgarp'ı (1551), Kılıç Ali Paşa ise Tunus'u (1574) fethetti.

Osmanlı Ekonomik Politikaları

Osmanlı ekonomisi genelde tarım ve hayvancılığa dayalıydı. Devlet, tımar sistemi sayesinde tarımsal üretimde önemli bir artış sağladı. 16. yüzyılda Osmanlı sanayisi Avrupa'dan daha ileri düzeydeydi. Silah sanayisi ve tersaneler devletin kontrolünde, tekstil ise özel sektörün elindeydi.

Akdeniz ve Karadeniz'de denetimin sağlanması, İpek ve Baharat yollarının Osmanlılara geçmesi, ticari faaliyetlerin gelişmesini sağladı. Osmanlı Devleti ticareti geliştirmek için şu adımları attı:

• Ticaret yapanlardan alınan vergiyi düşük tuttu
• Yollar üzerine han, kervansaray, cami ve köprüler inşa etti
• Yabancı tüccarlara gümrük kolaylığı sağladı

Osmanlı'nın en önemli ticaret merkezi, Fatih döneminde yapılan İstanbul'daki Kapalıçarşı'ydı. İstanbul, doğu ve batı tüccarlarının buluştuğu uluslararası bir pazar haline gelmişti.

Fatih dönemine kadar sadece gümüş para (akçe) kullanılırken, ekonominin gelişmesiyle birlikte altın para da bastırıldı. Osmanlı parasının değeri, Avrupa para değerinin çok üstündeydi.

Osmanlı-Fransa İlişkileri ve Kapitülasyonlar

Osmanlı Devleti, mali ve siyasi amaçlarla bazı ülkelere "kapitülasyon" adı verilen ticari ayrıcalıklar verdi. İlk olarak 1352'de Venedik ve Cenevizlilere verilen bu ayrıcalıklar, Fransa'ya gerçek anlamda 1569'da tanındı.

Kapitülasyonlar şu amaçlarla verildi:

• Coğrafi Keşiflerle önemi azalan Akdeniz ticaretini canlandırmak
• Avrupa Hristiyan birliğini parçalamak
• Osmanlı gemilerinin Fransız limanlarından yararlanmasını sağlamak

Uyarı! Kanuni döneminde verilen kapitülasyonların kısa vadede olumsuz etkileri olmasa da, ekonominin bozulduğu dönemlerde devam ettirilmesi zararlı sonuçlar doğurdu.

Kara ve Denizlere Nüfuz Etme Çabaları

Osmanlı denizcilik faaliyetleri, Orhan Bey döneminde Karesioğulları'nın ele geçirilmesiyle başladı. I. Bayezid döneminde Gelibolu'da bir tersane inşa edildi. Fatih döneminde ise İstanbul'un fethinde kullanılan 400 parçalık donanma oluşturuldu.

Kanuni döneminde, özellikle Barbaros Hayrettin Paşa'nın Osmanlı hizmetine girmesiyle denizlerde önemli başarılar elde edildi. Osmanlı donanması Kuzey Afrika ve Akdeniz'de hâkimiyet kurdu.

Akdeniz'de Hâkimiyet Mücadelesi

16. yüzyılda Osmanlı Devleti, Atlantik ülkeleriyle (İspanya, Portekiz, İngiltere, Hollanda) Akdeniz'de hâkimiyet mücadelesine girdi. Osmanlı-Portekiz rekabeti, 1578'deki Vadi'üs Seyl Savaşı'yla sonuçlandı ve Fas Osmanlı himayesine alındı.

Osmanlı-İspanya rekabeti özellikle yoğundu. İki devlet Akdeniz ve Kuzey Afrika'da sık sık karşı karşıya geldi. Barbaros Hayrettin Paşa'nın kurduğu güçlü donanma, Preveze Deniz Savaşı'nda (28 Eylül 1538) Haçlı donanmasını yendi. Bu zafer, Türk denizcilik tarihinin en büyükleridendir ve Osmanlı'nın Akdeniz'deki hâkimiyetini pekiştirdi.

Turgut Reis komutasındaki Osmanlı donanması, 1560'taki Cerbe Deniz Savaşı'nda da Haçlıları bozguna uğratarak Batı Akdeniz ve Kuzey Afrika'daki Türk hâkimiyetini güçlendirdi. II. Selim döneminde Kıbrıs'ın fethi (1571) ise Doğu Akdeniz'in denetimini sağladı.

Önemli! 1571'deki İnebahtı Deniz Savaşı'nda Haçlılar üç yüz parçalık Osmanlı donanmasını yaktı. Bu yenilgiye rağmen Osmanlı Devleti kısa sürede toparlanarak Akdeniz'deki gücünü korudu.

Coğrafi Keşifler ve Osmanlı'ya Etkileri

Coğrafi Keşifler, pusulanın geliştirilmesi, açık denizlere uygun gemilerin yapılması ve Avrupalıların Doğu'nun zenginliğine ulaşma isteğiyle başladı. Keşiflerin en önemli nedenleri arasında İpek ve Baharat Yolları'nın Türklerin denetiminde olması ve Avrupalıların Çin ve Hindistan'a doğrudan ulaşmak istemesi yer alıyordu.

Keşifler sonucunda:

• Akdeniz limanları ve ticaret yolları önemini kaybetti
• Yeni kıtalar ve uygarlıklar keşfedildi
• Sömürgecilik başladı ve köle ticareti arttı
• Avrupa'da burjuva sınıfı güçlendi
• Avrupa ekonomisi güçlendi

Osmanlı Devleti açısından ise gümrük gelirlerinin azalması ve ekonominin gerilemesi gibi olumsuz sonuçlar doğurdu. Avrupa'ya taşınan değerli madenler, Osmanlı para birimi akçenin değer kaybetmesine ve enflasyona yol açtı.

Hint Deniz Seferleri ve Sonuçları

Osmanlı Devleti, 1538-1553 yılları arasında Hint Deniz Seferlerini düzenledi. Bu seferlerin amaçları:

• Portekizlilerin Hindistan'daki Müslümanlara yaptığı baskıyı durdurmak
• Bölgedeki Müslüman devletlere yardım etmek
• Önemini kaybeden ticaret yollarını canlandırmak
• Portekizlilerin denizlerdeki hâkimiyetine son vermek

Hadım Süleyman Paşa, Piri Reis, Murat Reis ve Seydi Ali Reis tarafından gerçekleştirilen bu seferler başarısız olsa da Kızıldeniz ve Basra Körfezi'nin denetimi Osmanlıların eline geçti.

Sokullu Mehmed Paşa, Osmanlı donanmasını Akdeniz'den Hint Okyanusu'na geçirebilmek için "Süveyş Kanalı Projesi"ni hayata geçirmek istedi. Bu projeyle Akdeniz ve Kızıldeniz'i birleştirerek Coğrafi Keşifler nedeniyle önemini kaybeden Akdeniz limanlarını canlandırmayı amaçladı, ancak proje o dönemde gerçekleştirilemedi.