İnsanda Üreme, Büyüme ve Gelişme

Üreme, canlıların kendilerine benzer bireyler meydana getirme olayıdır. Sayesinde neslin devamı sağlanır ve kalıtsal bilgiler gelecek nesillere aktarılır. Üremeyen canlılar yaşayabilir ama yeni bireyler oluşturamazlar.

Erkek üreme sisteminde dışarıda bulunan testisler sperm ve testosteron hormonu üretir. Testislerin vücut dışında olması, spermlerin gelişebilmesi için vücut sıcaklığından 1-2°C daha düşük sıcaklık gerektirmesindendir. Erkek üreme sisteminde ayrıca spermleri taşıyan sperm kanalı, sıvı üreten salgı bezleri ve sperm ile idrarın dışarı atılmasını sağlayan penis bulunur.

Dişi üreme sisteminde yumurtalıklar yumurta üretir. Yumurtalar, yumurta kanalı aracılığıyla döl yatağına (rahim) iletilir. Döllenme yumurta kanalında gerçekleşir ve zigot döl yatağına yerleşerek gelişimini tamamlar. Vajina (döl yolu) ise döl yatağı ile dış ortam arasındaki bağlantıyı sağlar.

💡 İlginç bilgi: Spermler vücudumuzun en hızlı hareket eden hücreleridir ve yumurtaya ulaşmak için adeta bir yarış içindedirler!

Erkek üreme hücresi olan sperm, testislerde milyonlarca üretilen, küçük ve hareketli bir hücredir. Baş, boyun ve kuyruk kısımlarından oluşur. Sitoplazması azdır ki hızlı hareket edebilsin. Dişi üreme hücresi yumurta ise yumurtalıkta bir dönemde bir tane üretilir, büyüktür ve hareket etmez. İnsan vücudundaki en büyük hücredir ve içinde bol miktarda besin maddesi bulunur.

Döllenme ve Embriyonun Gelişimi

Döllenme, sperm ve yumurta hücrelerinin birleşmesidir. Milyonlarca sperm yumurtaya doğru yol alır ama bunlardan sadece biri yumurtayı dölleyebilir. Döllenmiş yumurtaya zigot denir. Zigot hızla bölünmeye başlayarak embriyo halini alır.

Embriyo döl yatağına tutunur ve gelişimini orada sürdürür. Anne ve embriyo arasındaki bağlantı plesenta ile sağlanır. Bebeğin gelişimi için gerekli besin ve oksijen bu yolla anneden alınır. Embriyo 2 aylık olduktan sonra fetüs adını alır ve yaklaşık 40 haftalık gebelikten sonra bebek dünyaya gelir.

Eğer yumurta döllenmezse, döl yatağına gelir ve bir miktar kanla birlikte vücuttan atılır. Bu olaya adet döngüsü denir.

⚠️ Hamile bir anne, bebeğinin sağlıklı gelişimi için sigara, alkol ve uyuşturucudan uzak durmalı, radyasyondan korunmalı ve ilaçları sadece doktor kontrolünde kullanmalıdır.

Hamilelik süresince annenin dikkat etmesi gereken diğer konular şunlardır:

• Düzenli doktor kontrolü
• Dengeli beslenme ve egzersiz yapma
• Mevsime uygun ve rahat kıyafetler giyme
• Stresten uzak durma

Bebekler genellikle doğduklarında yaklaşık 50 cm boyunda ve 3-3,5 kg ağırlığındadır. Bir yaşına geldiklerinde ise yaklaşık 75 cm boya ve 10 kg ağırlığa ulaşırlar.

Bitki ve Hayvanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme

Canlılarda iki tür üreme vardır: eşeyli üreme ve eşeysiz üreme. Eşeysiz üreme, tek bir canlıdan yeni bireylerin oluşmasıdır. Üreme hücreleri kullanılmaz ve hızlı gerçekleşir.

Eşeysiz üremenin en önemli özelliği, yeni canlıların ana canlıyla tamamen aynı genetik özelliklere sahip olmasıdır. Canlılar arasında çeşitliliğe sebep olmaz. Tek hücrelilerde, mantarlarda ve bazı basit yapılı bitki ve hayvanlarda görülür.

Eşeysiz üremenin çeşitleri şunlardır:

1. Bölünme: Tek hücreli canlıların ortadan ikiye ayrılmasıdır. Bakteri, paramesyum, amip bu şekilde çoğalır.

2. Tomurcuklanma: Ana canlının vücudunda bir çıkıntı oluşur ve bu çıkıntı zamanla gelişerek ana canlıdan ayrılır. Bira mayası, hidra ve mercanlar bu şekilde ürer.

3. Rejenerasyonla (Yenilenme) Üreme: Hayvanlarda kopan parçanın yerine yenisinin gelmesi ve kopan kısımdan yeni bir canlı meydana gelmesidir. Deniz yıldızı ve planarya bu şekilde ürer.

4. Vejatatif Üreme: Bitkilerin dal, yaprak ve kök gibi kısımlarından yeni bitki oluşmasıdır. Menekşe, söğüt, gül ve çilek bu şekilde ürer.

5. Sporla Üreme: Şapkalı mantarlar, eğrelti otu ve karayosunu sporla ürer.

💡 Eşeysiz üreme sayesinde, iyi özelliklere sahip bitkiler bu özelliklerini kaybetmeden nesilden nesile aktarabilirler!

Eşeyli üremede ise dişi ve erkek olmak üzere iki cinsiyet vardır ve üreme hücreleri kullanılır. Bu tür üreme, canlılar arasında çeşitliliği sağlar.

Bitkilerde Üreme, Büyüme ve Gelişme

Bitkiler, çiçekli ve çiçeksiz olmak üzere iki gruba ayrılır. Çiçeksiz bitkiler (kara yosunu, eğrelti otu, at kuyruğu) tohum oluşturmazlar ve çiçekli bitkilere göre daha basit yapılıdırlar.

Çiçekli bitkilerde üreme organı çiçektir. Çiçek, birçok kısımdan oluşur:

1. Çiçek sapı: Çiçeği gövdeye bağlar.
2. Çiçek tablası: Diğer kısımların üzerinde bulunduğu yerdir.
3. Çanak yaprak: Tomurcuk halindeki çiçeği korur, yeşil renklidir.
4. Taç yaprak: Çiçeğin renkli kısmıdır, hayvanları çekerek tozlaşmaya yardımcı olur.
5. Erkek organ: Başçık ve sapçıktan oluşur. Başçıkta polenler bulunur.
6. Dişi organ: Dişicik tepesi, dişicik borusu ve yumurtalıktan oluşur. Yumurtalıkta tohum taslağı ve onun içinde de dişi üreme hücresi bulunur.

💡 Domates, biber ve elma gibi sebze ve meyveler aslında bitkinin çiçeğinden gelişmiş meyveleridir!

Tozlaşma, polenlerin rüzgar, su veya hayvanlar aracılığıyla dişicik tepesine taşınmasıdır. Döllenme ise polen çekirdeğinin yumurtalığa ulaşarak yumurta ile birleşmesidir. Döllenmiş yumurtaya zigot denir ve bu zigot gelişerek embriyoya dönüşür. Yumurtalık ise gelişerek meyveyi oluşturur.

Tohum, embriyo, çenekler ve tohum kabuğundan oluşur. Tohum uyku halindedir ve su, oksijen ve uygun sıcaklık sağlandığında çimlenir. Tohumlar uçarak, suda yüzerek, hayvanlara yapışarak, patlayarak veya meyvelerinin yenmesiyle uzak yerlere taşınabilir.

Hayvanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme

Hayvanlarda farklı üreme yöntemleri görülür. Omurgasız hayvanlarda hem eşeyli hem eşeysiz üreme görülürken, omurgalı hayvanlarda genellikle eşeyli üreme görülür.

Memeli hayvanlarda:

• İç döllenme ve iç gelişim görülür
• Zigot anne karnında gelişir
• Yavrularını doğururlar ve sütle beslerler
• Derileri kılla kaplıdır (kedi, köpek, inek, balina, yarasa gibi)

Kuşlarda:

• İç döllenme ve dış gelişim görülür
• Yumurta ile çoğalır, kuluçkaya yatarlar
• Yavru bakımı vardır
• Vücutları tüylerle kaplıdır (tavuk, kartal, penguen gibi)

Balıklarda:

• Dış döllenme ve dış gelişim görülür
• Yavru bakımı genellikle yoktur
• Solungaç solunumu yapar, vücutları pullarla kaplıdır
• Çok sayıda yumurta üretirler

⚠️ Balıklar dış döllenmede döllenme şansı az olduğundan, yumurtalar diğer canlılar tarafından yenebileceğinden ve akıntılarla taşınabileceğinden çok sayıda yumurta üretirler!

Sürüngenlerde:

• İç döllenme ve dış gelişim görülür
• Kabuklu yumurta ile çoğalırlar
• Annenin yavru bakımı ve kuluçka yoktur
• Vücutları pullarla kaplıdır (kaplumbağa, yılan, kertenkele gibi)

Bazı canlılar başkalaşım (metamorfoz) geçirir. Bu canlıların yavruları yumurtadan çıktıklarında anne-babalarına benzemezler, zamanla değişerek onlara benzer hale gelirler. Kurbağa, kelebek, arı ve sinekler başkalaşım geçiren canlılara örnektir.

Başkalaşım Geçiren Canlılar

Başkalaşım (metamorfoz), bazı canlıların yavrularının zamanla değişerek yetişkin formuna ulaşmasıdır. Bu süreçte canlılar farklı evrelerden geçer.

İpek böceğinin yaşam döngüsü:

1. Yumurta: Kelebek yumurtalarını uygun yerlere bırakır.
2. Larva: Yumurtadan çıkan larva beslenerek büyür ve tırtıla dönüşür.
3. Pupa: Tırtıl etrafında koza örer ve içinde başkalaşım geçirir.
4. Kelebek: Pupa içinden kelebek olarak çıkar.

Kurbağanın yaşam döngüsü:

1. Döllenmiş yumurtalar: Kurbağalar suda döllenme gerçekleştirir.
2. Larva: Yumurtadan çıkar ve solungaç solunumu yapar.
3. İribaş: Larvalar gelişerek iribaşa dönüşür ve ayakları çıkmaya başlar.
4. Yavru kurbağa: İribaşın kuyruğu kaybolur, dört ayağı çıkar ve akciğer solunumu yapmaya başlar.
5. Ergin kurbağa: Yavru kurbağa gelişerek yetişkin hale gelir.

💡 Kurbağalar hayatlarının başında suda yaşarken, başkalaşım sonrası hem suda hem de karada yaşayabilirler!

Başkalaşım, canlıların farklı ortamlara uyum sağlamasını kolaylaştırır. Örneğin, iribaş halindeyken suda yaşayan kurbağalar, ergin hale geldiklerinde hem suda hem de karada yaşayabilirler.

Kelebeklerin başkalaşımı sayesinde larva (tırtıl) ve ergin kelebek farklı besinlerle beslenebilir. Bu durum, aynı türün farklı gelişim evrelerindeki bireylerinin aynı ortamda yaşayıp birbirleriyle besin rekabetine girmemesini sağlar.