5.Sınıf Fen Bilimleri Ders Notları

Bu ders notlarında Güneş sistemindeki en önemli gök cisimleri olan Güneş, Dünya ve Ay'ı öğreneceğiz. Ayrıca maddenin hallerini, kuvvetin etkilerini, ışığın yayılmasını ve canlılar dünyasını keşfedeceğiz.

Fen Bilimleri dersinde öğrendiklerimiz, çevremizde gördüğümüz olayları anlamamızı sağlar. Merak ettiğin sorulara yanıt bulacak ve bilimsel düşünmeyi öğreneceksin!

Bu notları adım adım takip ederek, doğanın sırlarını keşfetmeye hazır ol!

Eğlenceli Bilgi: Fen Bilimleri, yaşadığımız dünyayı anlamak için en iyi araçtır. Hiç Dünya'dan bakıldığında Ay ve Güneş'in aynı büyüklükte görünmesinin tesadüf olmadığını biliyor muydun?

Güneş'in Yapısı ve Özellikleri

Güneş bizim ısı ve ışık kaynağımızdır. Bu kocaman ateş topu, Dünya'dan yaklaşık 150 milyon kilometre uzakta bulunur. Güneş çok sıcaktır! Yüzeyinde sıcaklık 6.000 derece, çekirdeğinde ise inanması zor ama 15 milyon derecedir.

Güneş gazlardan oluşmuştur. İçeriğinin %71'i hidrojen, %26,5'i helyum ve %2,5'i diğer gazlardır. Güneş tıpkı Dünya gibi farklı katmanlardan oluşur.

Güneş'in çapı Dünya'nın 109 katıdır! İçine yaklaşık 1 milyon 300 bin tane Dünya sığabilir. Bu kadar büyük olmasına rağmen, Güneş orta büyüklükte bir yıldızdır. Samanyolu galaksisinde bulunan 200 bin yıldızdan sadece biridir.

Güneş kendi ekseni etrafında yaklaşık 25 günde bir tur atar. Galileo Galilei, kendi yaptığı teleskopla Güneş'teki lekelerin hareket ettiğini gözlemleyerek, Güneş'in kendi etrafında döndüğünü bulmuştur.

Dikkat: Güneş'e çıplak gözle, dürbünle veya fotoğraf makinesiyle asla bakmamalısın! Gözlerin ciddi şekilde zarar görebilir. Güneş gözlemi sadece özel filtreli teleskopla yapılmalıdır.

Güneş'in Büyüklüğü ve Modeli

Güneş, Dünya'dan çok uzakta olduğu için, gökyüzünde Ay kadar küçük görünür. Ama gerçekte Güneş devasa bir gök cismidir! Dünya'nın çapı Ay'ın çapının 4 katı, Güneş'in çapı ise Dünya'nın 109 katıdır.

Eğer bir model yapmak istersen, Ay'ı 1 cm yarıçapında çizdiğinde, Dünya'yı 4 cm, Güneş'i ise yaklaşık 400 cm (yani 4 metre!) büyüklüğünde yapman gerekir. Başka bir deyişle, Güneş'i futbol topu büyüklüğünde çizersen, Dünya ancak yarım pirinç tanesi kadar olacaktır.

Cisimlerin büyüklükleri, bakıldıkları uzaklığa göre farklı algılanır. Cisimlerden uzaklaştıkça daha küçük görünürler. Buna perspektif etkisi denir. Güneş de Dünya'dan çok uzakta olduğu için küçük görünür.

Güneş, bizim için çok önemlidir. Canlıların yaşayabilmesi için Güneş'e ihtiyacımız vardır. Kullandığımız enerjinin büyük kısmını Güneş'ten elde ederiz. Ancak Güneş'in ömrü de sonsuza kadar sürmeyecek. İçindeki hidrojen gazları bittiğinde, Güneş'in de ömrü bitecektir.

Merak Edenler İçin: Güneş içine 1 milyon 300 bin tane Dünya sığabilecek kadar büyüktür. Bu kadar büyük olmasına rağmen, uzaktan baktığımızda neden küçük görünüyor düşündün mü hiç?

Ay'ın Yapısı ve Özellikleri

Ay, Dünya'nın tek doğal uydusudur ve bize en yakın gök cismidir. Ay'ın çapı Dünya'nın çapının sadece 1/4'ü kadardır. Dünya içerisine 64 tane Ay sığabilir. Ay, tıpkı Dünya gibi küre şeklindedir.

Ay'ın atmosferi yok denecek kadar azdır. Bu nedenle yağış, rüzgar gibi hava olayları Ay'da görülmez. Atmosferin olmaması, gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkının çok fazla olmasına neden olur. Ay'ın yüzeyinde ince bir toz tabakası bulunur ve Ay'a giden astronotların ayak izleri bozulmadan kalır.

Ay'ın yüzeyi pürüzsüz değildir. Üzerinde dağlar, vadiler, kayalıklar ve birçok krater bulunur. Bu kraterler, Ay'ın yüzeyine çarpan meteorlar tarafından oluşturulmuştur. Ay'ın Dünya'ya uzaklığı ortalama 384.000 km'dir.

Ay'da yaşam olmaz çünkü:

• Atmosfer (hava, oksijen) yoktur
• Su yoktur
• Gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok fazladır
• Yer çekimi çok azdır
• Güneş'ten gelen zararlı ışınlar yüzeye ulaşır
• Besin bulunmaz

Biliyor muydun? Ay'ın kendi ekseni etrafında ve Dünya etrafında dönüş süreleri eşittir (27 gün 8 saat). Bu nedenle Ay'ın hep aynı yüzünü görürüz. Ay'ın hiç görmediğimiz yüzüne "Karanlık yüz" denir.

Ay'ın Hareketleri ve Evreleri

Ay, üç farklı hareket yapar: Kendi ekseni etrafında döner, Dünya etrafında dolanır ve Dünya ile birlikte Güneş etrafında dolanır. Ay'ın kendi ekseni etrafında dönmesi ve Dünya etrafında dolanması yaklaşık 27 gün 8 saatte tamamlanır.

Ay ışık kaynağı değildir. Güneş'ten aldığı ışığı yansıtarak parlak görünür. Ay, Dünya etrafındaki yerine göre farklı şekillerde görünür. Bu farklı görünümlere "Ay'ın evreleri" denir.

Ay'ın 8 evresi vardır: 4 ana evre ve 4 ara evre. Ana evreler yaklaşık bir hafta sürer. Ay'ın bir evresinden aynı evreye gelmesi yaklaşık 29,5 gün sürer. Bu süreye "1 ay" denir.

Ay'ın ana evreleri şunlardır:

1. Yeni Ay: Ay görünmez çünkü karanlık yüzü Dünya'ya dönüktür
2. İlk Dördün: Ay'ın sağ tarafı aydınlanır ve "D" harfi şeklinde görünür
3. Dolunay: Ay'ın tamamı aydınlanır ve tam daire şeklinde görünür
4. Son Dördün: Ay'ın sol tarafı aydınlanır ve ters "D" harfi şeklinde görünür

Ay'ın hareketleri denizlerde ve okyanuslarda suların yükselmesine ve alçalmasına neden olur. Buna gelgit $med-cezir$ denir.

İlginç Bilgi: Türk bayrağındaki hilal, son dördün ile yeni ay arasında görülen şeklidir. Ay'ın ilk haritasını çizen bilim insanı Ali Kuşçu'dur.

Ay'ın Evreleri ve Döngüsü

Ay'ın sekiz evresi sırasıyla şöyle gerçekleşir:

1. Yeni Ay: Ay, Güneş ile Dünya arasında olduğunda görülmez çünkü karanlık tarafı Dünya'ya dönüktür.

2. Hilal (İlk hilal): Ay, gökyüzünde Güneş'in doğusunda görünür. Dünya'dan bakıldığında ters "C" harfi gibidir.

3. İlk Dördün: Bir hafta sonra Ay'ın sağ tarafı aydınlanır. "D" harfine benzer şekilde görünür.

4. Şişkin Ay: İlk dördün ile dolunay arasındaki ara evredir. Ay'ın büyük bölümü aydınlanır.

5. Dolunay: Dünya, Güneş ve Ay'ın ortasında olur. Ay'ın parlak tarafı tamamen Dünya'ya bakar ve tam daire şeklinde görünür.

6. Şişkin Ay: Dolunay ile son dördün arasındaki ara evredir. Ay'ın büyük bölümü hala aydınlıktır.

7. Son Dördün: Ay'ın sol tarafı aydınlanır ve ters "D" harfi gibi görünür.

8. Hilal (Son hilal): Ay, Güneş'in doğusunda görünür. Dünya'dan bakıldığında "C" harfi gibi görünür.

Bu döngü sürekli tekrarlanır. Hicri takvim, Ay'ın Dünya etrafındaki bu hareketine göre düzenlenmiştir.

Ay'ın evreleri, gökyüzünde her gece farklı şekilde görünmesine neden olur. Bu değişim, Ay'ın Dünya etrafında dolanırken aldığı konumlara bağlıdır.

Günlük Hayatta Kullanım: İnsanlar eski çağlardan beri zamanı ölçmek için Ay'ın evrelerinden faydalanmıştır. Bugün kullandığımız "ay" sözcüğü de buradan gelir. Hicri takvim hala Ay'ın hareketlerine göre düzenlenmiştir.

Güneş, Dünya ve Ay'ın Dönüş Yönleri

Güneş, Dünya ve Ay'ın hepsi aynı yönde döner. Hepsi saat yönünün tersine doğru (batıdan doğuya doğru veya sağdan sola doğru) hareket eder.

Güneş'in Dönüş Yönü:

• Güneş kendi ekseni etrafında saat yönünün tersinde döner
• Güneş, Samanyolu galaksisi içerisinde de dolanma hareketi yapar

Dünya'nın Dönüş Yönü:

• Dünya kendi ekseni etrafında saat yönünün tersinde döner
• Bu dönüşünü 24 saatte tamamlar
• Dünya, Güneş etrafında da saat yönünün tersinde dolanır
• Güneş etrafındaki bir turunu 365 gün 6 saatte tamamlar

Ay'ın Dönüş Yönü:

• Ay kendi ekseni etrafında saat yönünün tersinde döner
• Dünya ve Güneş etrafında da saat yönünün tersinde dolanır
• Kendi ekseni etrafında dönme süresi ile Dünya etrafında dolanma süresi eşit olduğu için Ay'ın hep aynı yüzünü görürüz

Güneş, Dünya ve Ay'ın hareketlerini gösteren bir model yapmak istersen, oyun hamuru, tel, pinpon topu, kağıt, karton gibi malzemeler kullanabilirsin. Modelinde Güneş'i en büyük, Dünya'yı orta büyüklükte, Ay'ı ise en küçük yapmalısın.

Dene ve Gör: Bir el feneri (Güneş), büyük bir top (Dünya) ve küçük bir top (Ay) kullanarak bu üç gök cisminin hareketlerini arkadaşlarına gösterebilirsin. Bu modelle gündüz-gece oluşumunu ve Ay'ın evrelerini göstermek çok kolay!

Canlıları Tanıyalım

Dünyamızda milyonlarca canlı türü yaşar. Bilim insanları, bu canlıları daha kolay inceleyebilmek için benzer özelliklerine göre gruplara ayırmıştır. Buna sınıflandırma denir.

Canlılar yapılarına, beslenme şekillerine, üreme şekillerine ve hareket özelliklerine göre sınıflandırılır. Bu sınıflandırma, canlıları incelemeyi kolaylaştırır ve aralarındaki akrabalık ilişkilerini ortaya çıkarır.

Canlılar dört ana gruba ayrılır: bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikroskobik canlılar.

Mikroskobik canlılar gözle görülemeyecek kadar küçüktür. Mikroskopla görülebilirler. Bakteriler, amip, öglena ve paramesyum mikroskobik canlılardır. Havada, suda, toprakta ve diğer canlıların üzerinde yaşarlar.

Bazı mikroskobik canlılar hastalıklara neden olur. Bunlara mikrop denir. Verem, kolera, grip gibi hastalıklar mikroplara bağlıdır. Bazı mikroskobik canlılar ise yararlıdır. Örneğin, sütten yoğurt yapımında bakteriler, ekmek yapımında maya mantarları kullanılır.

Mantarlar bitki değildir ve kendi besinlerini üretemezler. Şapkalı mantarlar, küf mantarları, maya mantarları ve hastalık yapan mantarlar olarak gruplandırılır. Doğada bulunan pek çok mantar zehirli olabilir, bu yüzden sadece kültür mantarlarını tüketmeliyiz.

Dikkatli Ol: Doğada gördüğün mantarları asla toplama veya yeme! Bazı mantarlar çok zehirli olabilir ve zehirli olan ile olmayan arasındaki farkı anlamak çok zordur. Sadece marketten alınan kültür mantarlarını yemelisin.

Bitkilerin Sınıflandırılması

Bitkiler, güneş ışığı ile besin ve oksijen üretirler. Bitkiler çiçekli ve çiçeksiz olmak üzere ikiye ayrılır.

Çiçeksiz bitkiler daha basit yapılıdır. Kök, gövde ve yaprakları iyi gelişmemiştir veya hiç yoktur. Çiçek ve tohumları da yoktur. Kara yosunu, su yosunu (alg), eğrelti otu, at kuyruğu, kibrit otu ve ciğer otu çiçeksiz bitkilere örnektir.

Çiçekli bitkiler daha gelişmiş yapıya sahiptir. Arpa, buğday, selvi, mısır, çim, çam ağacı ve gül çiçekli bitkilere örnektir. Çiçekli bitkilerin kök, gövde, yaprak ve çiçek kısımları vardır:

1. Kök: Bitkinin toprak altında kalan kısmıdır. Bitkiyi toprağa bağlar, topraktan su ve mineralleri alır ve bunları gövdeye iletir. Turp, havuç ve pancar gibi bitkiler köklerinde besin depo eder.

2. Gövde: Bitkinin dik durmasını sağlar ve yaprak ile çiçekleri taşır. Kökten alınan su ve mineralleri yaprağa, yaprakta oluşan besinleri bitkinin diğer kısımlarına iletir. Patates ve yer elması gövdelerinde besin depo eder.

3. Yaprak: Yapraklarda fotosentez, solunum ve terleme olayları gerçekleşir. Fotosentez sırasında bitkiler, güneş ışığı, su ve karbondioksit kullanarak besin ve oksijen üretir.

4. Çiçek: Bitkinin üreme organıdır. Tohum ve meyveyi oluşturur. Çanak yaprak, taç yaprak, erkek ve dişi organ kısımları vardır.

İlginç Bilgi: Bitkiler, fotosentez sırasında karbondioksit alıp oksijen verirken, solunum sırasında (geceleri) oksijen alıp karbondioksit verirler. Yani bitkiler de tıpkı hayvanlar gibi solunum yapar!

Hayvanların Sınıflandırılması

Hayvanlar, diğer canlı gruplarına göre daha gelişmiş yapıdadır. Aktif olarak hareket edebilirler ve bitkiler veya diğer hayvanlarla beslenirler.

Hayvanlar omurgalı ve omurgasız olmak üzere ikiye ayrılır.

Omurgalı hayvanlar, vücutlarında kemik ya da kıkırdaktan oluşan omurgaya sahiptir. Omurgalı hayvanlar beş gruba ayrılır:

1. Memeliler: Vücutları kıllarla örtülüdür. Doğurarak çoğalır ve yavrularını sütle beslerler. İnsan, inek, koyun, deve, fare memelilere örnektir. Balina, fok, yunus gibi suda yaşayanlar ve yarasa gibi uçabilen hayvanlar da memelidir.

2. Kuşlar: Vücutları tüyle örtülüdür. Yumurta ile çoğalır ve yavrularına bakarlar. Kanatları vardır ama hepsi uçamaz. Penguen, deve kuşu, tavuk ve kaz uçamayan kuşlardır.

3. Sürüngenler: Sürünerek hareket ederler. Vücutları sert, kuru ve pullarla örtülüdür. Yumurta ile çoğalır ve yavru bakımı yoktur. Yılan, kaplumbağa, timsah, kertenkele bu gruba girer.

4. Balıklar: Vücutları pulla kaplıdır ve suda yaşarlar. Yumurta ile çoğalırlar ve solungaç solunumu yaparlar. Yavru bakımı yoktur. Hamsi, sardalya, levrek örnektir.

5. Kurbağalar: Derileri yumuşak ve nemlidir. Hem karada hem de suda yaşarlar. Yumurta ile çoğalırlar. Yumurtadan çıkan larvalar balığa benzer ve solungaç solunumu yapar. Büyüdükçe başkalaşım geçirerek ana canlıya benzerler.

Hayvanlar Aleminden: Balinalar, yunuslar ve foklar suda yaşamalarına rağmen balık değil memelidir! Çünkü doğurarak çoğalır ve yavrularını sütle beslerler. Yarasalar da kuş değil memelidir. Uçabilen tek memeli hayvandır.