Canlıların Temel Bileşenleri ve Yapı Taşları

Canlıların Temel Bileşenleri organizmaların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmeleri için gerekli olan temel yapı taşlarından oluşur. Bu bileşenler inorganik ve organik olmak üzere iki ana gruba ayrılır. İnorganik bileşenler arasında su, mineraller ve elektrolitler bulunurken, organik bileşenler karbonhidratlar, proteinler, yağlar, vitaminler, enzimler, nükleik asitler ve ATP'dir.

Tanım: İnorganik bileşenler canlı vücudunda sentezlenemez ve dışarıdan alınması gerekir. Organik bileşenler ise hücreler tarafından sentezlenebilen moleküllerdir.

Enerji eldesi açısından vücudumuzda kullanım sırası karbonhidrat > yağ > protein şeklindedir. Vücudun enerji SİSTEMLERİ içinde yağlar karbonhidratlara göre daha fazla enerji vermelerine rağmen ikinci sırada kullanılır çünkü yapılarında daha fazla hidrojen bulundururlar ve parçalanmaları için daha fazla oksijen gerekir.

Önemli: Protein sentezi sırasında vücut proteinleri enerji kaynağı olarak kullanmaya başladığında, öncelikle üreme organlarının protein hücrelerinden vazgeçer. Bu durum uzun süreli açlıkta görülür.

Su ve Minerallerin Canlı Yaşamındaki Önemi

Su, canlının yapısında en çok bulunan moleküldür ve tamamen monomer yapıdadır. Dehidrasyon sonucu açığa çıkar ve hidroliz tepkimelerinde kullanılır. Fotosentez ve kemosentez reaksiyonlarında besinin yapısına katılacak hidrojenlerin kaynağıdır.

Örnek: Enzimlerin çalışması için ortamda en az %15-18 oranında su bulunmalıdır. Su, adezyon ve kohezyon kuvvetleri yaratarak madde taşınmasında etkilidir.

Mineraller ise monomer yapıda olup, suda çözünerek ozmotik basınç yaratırlar. Enzim yapısına kofaktör olarak katılarak bileşik enzimleri aktifleştirirler. Hücre içi ve dışı ortamların iyon dengesini sağlarlar. Özellikle sinir hücrelerinde impuls iletiminde (Na-K) ve kas kasılmalarında (Ca) önemli rol oynarlar.

Vokabüler: Kofaktör: Enzimin protein olmayan ve enzimin çalışması için gerekli olan kısmıdır.

Karbonhidratların Yapısı ve Özellikleri

Karbonhidrat molekülleri C, H, O atomlarından oluşur ve bazılarında (kitin gibi) N atomu da bulunur. Genel formülleri (CH2O)n'dir. Monosakkaritler karbonhidratların yapı taşıdır ve suda çözünürler. İçerdikleri karbon atomu sayısına göre trioz (C3H6O3), pentoz (C5H10O5) ve heksoz (C6H12O6) olmak üzere üçe ayrılırlar.

Tanım: Heksozlar (glikoz, fruktoz, galaktoz) kapalı formülleri aynı açık formülleri farklı olan monosakkaritlerdir ve birbirlerinin izomeridir.

Disakkaritler iki monosakkaritin dehidrasyon ile birleşmesi sonucu oluşur. Maltoz (arpa şekeri), sükroz (çay şekeri) ve laktoz (süt şekeri) başlıca disakkaritlerdir. Canlıların Temel Bileşenleri organik bileşikler arasında önemli bir yere sahip olan polisakkaritler ise çok sayıda monosakkaritin birleşmesiyle oluşur.

Önemli: Polisakkaritlere çeşitlilik kazandıran etmen, yapılarındaki glikozların bağlanma şekillerinin farklı olmasıdır.

Karbonhidratların Metabolizmadaki Rolü

Karbonhidrat yağ Protein en çok enerji veren sıralamada, karbonhidratlar öncelikli enerji kaynağıdır. Aerobik enerji sisteminde glikoz, pirüvik asit üzerinden ATP üretimine katılır. Hücresel solunumda önemli rol oynayan pentoz şekerleri (riboz ve deoksiriboz) ATP, NAD, FAD ve nükleik asitlerin yapısında bulunur.

Örnek: Glikoz, fruktoz ve galaktozun hücre zarından geçiş hızları farklıdır: Galaktoz > Glikoz > Fruktoz

Disakkaritler ve polisakkaritler doğrudan hücresel solunum reaksiyonlarında kullanılamazlar, önce hidroliz edilmeleri gerekir. Bu moleküller suda çözünmez ve ozmotik basınç yaratmazlar. Üretimleri sırasında her glikozit bağı için bir mol su açığa çıkar.

Önemli: İnsanda laktoz hem hücre dışı hem de hücre içi sindirime uğrarken, maltoz ve sükroz sadece hücre dışı sindirime uğrar.

Karbonhidratlar ve Proteinler: Canlıların Temel Yapı Taşları

Canlıların Temel Bileşenleri içinde önemli bir yere sahip olan karbonhidratlar, canlı organizmaların temel enerji kaynağıdır. Nişasta, bitkisel kökenli bir polisakkarit olup, bitkilerde ve tek hücreli alglerde üretilir. Yedek enerji deposu olarak görev yapar ve insan hücresinde üretilemez. İnsan vücudunda hücre dışı sindirime uğrayarak enerji eldesinde kullanılır.

Tanım: Nişasta, bitkilerin temel enerji depolama molekülüdür ve iyot çözeltisi ile mavi-mor renk verir. Lökoplast organelinde üretilir ve depolanır.

Selüloz da bitkisel kökenli bir polisakkarittir ve yapısal görev üstlenir. Hücre çeperinin temel bileşenidir. İnsan hücresinde üretilemez ve sindirime uğramaz. Ancak bazı kuşlar, termitler ve geviş getiren otçulların sindirim kanalında yaşayan bakteriler sayesinde selüloz sindirilebilir. Protein sentezi sürecinde olduğu gibi, glikozlar düzenli bir şekilde bağlanarak selülozu oluşturur.

Glikojen ise hayvanlarda, mantarlarda ve bakterilerde üretilen yedek enerji deposudur. İnsan vücudunda özellikle karaciğer ve kas hücrelerinde depolanır. Karaciğerde depolanan glikojen kan şekerini düzenlemek için kullanılırken, kastaki glikojen doğrudan kas hücrelerinin enerji ihtiyacını karşılar. Vücudun enerji sistemleri içinde önemli rol oynar.

Protein Sentezi ve Metabolik Süreçler

Protein Sentezi canlıların en temel biyokimyasal süreçlerinden biridir. Proteinler, CHON atomlarından oluşur ve bazı proteinlerde P ve S atomları da bulunabilir. Yapı taşları aminoasitlerdir ve protein sentezinde 20 çeşit aminoasit kullanılır.

Önemli: Fotosentez yapan canlılar tüm aminoasitleri üretebilirken, insanlar 8 esansiyel aminoasiti besinlerden almak zorundadır.

Metabolik süreçlerde iki önemli reaksiyon tipi vardır: Hidroliz ve Dehidrasyon. Hidroliz, Protein sentezi aşamalarında olduğu gibi, polimerlerin su kullanılarak monomerlerine parçalanmasıdır. Bu süreçte monomer miktarı artar, polimer sayısı azalır ve ATP tüketilmez. Dehidrasyon ise monomerlerin birleşerek polimer oluşturduğu bir süreçtir.

Aminoasitler, yapılarında bulunan radikal grup sayesinde çeşitlilik kazanır. COOH grubu asidik, NH2 grubu bazik özellik kazandırır. Bu nedenle aminoasitler amfoter moleküllerdir, yani hem asidik hem bazik özellik gösterebilirler. Bu özellik, Protein sentezinde görev alan enzimlerin çalışması için önemlidir.