Dünyadaki İlk Yerleşmeler ve Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler

Dünyadaki ilk yerleşmelerin kurulduğu yerler genellikle büyük nehir vadileri ve verimli ovalardı. Bunlar arasında Nil Nehri (Mısır Medeniyeti), İndus ve Ganj Nehirleri (Hint Medeniyeti), Sarıırmak ve Gökırmak (Çin Medeniyeti) ile Fırat ve Dicle Nehirleri (Mezopotamya Medeniyeti) bulunmaktadır. Ayrıca Orta Amerika'da Aztek ve Maya Medeniyetleri ile And Dağları'nda İnka Medeniyeti de önemli ilk yerleşim alanlarıdır.

Highlight: And Dağları'ndaki İnka Medeniyeti, bilinen en eski ve en yüksek yerleşim alanıdır.

Yerleşmeyi etkileyen faktörler doğal ve beşeri olmak üzere ikiye ayrılır. Doğal faktörler arasında su kaynakları, iklim koşulları, yer şekilleri, toprak özellikleri ve bitki örtüsü yer alır. Beşeri faktörler ise ekonomik faaliyetler, ulaşım koşulları, göçler, bilim ve teknolojinin gelişimi gibi unsurları kapsar.

Vocabulary: Beşeri faktörler: İnsan faaliyetleri ve kararlarıyla ilgili olan etkenler.

Yerleşmeyi sınırlandıran faktörler arasında geniş su yüzeyleri (deniz ve okyanuslar), dağlık ve engebeli araziler, kutuplar, ormanlar, bataklıklar ve kurak bölgeler bulunur. Bu faktörler yerleşim alanlarının kurulmasını ve gelişmesini zorlaştırır.

Yerleşme dokuları toplu, dağınık, çizgisel ve dairesel olmak üzere dört ana gruba ayrılır:

1. Toplu yerleşmeler: Yer şekillerinin sade ve su kaynaklarının az olduğu yerlerde görülür. İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.

2. Dağınık yerleşmeler: Yer şekillerinin engebeli ve su kaynaklarının bol olduğu alanlarda rastlanır. Evler birbirine uzaktır. Karadeniz bölgesi bu tip yerleşmelere örnektir.

3. Çizgisel yerleşmeler: Akarsu boyunca uzanan yerleşmelerdir.

4. Dairesel yerleşmeler: Meydanların etrafında gelişen yerleşmelerdir.

Yerleşme tipleri kır ve kent yerleşimleri olarak ikiye ayrılır:

1. Kır yerleşimleri: Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olduğu, nüfusu 10 binin altında olan yerleşimlerdir. 2000-10.000 arası nüfusa sahip olanlar kasaba, 2000'den az nüfusu olanlar köy olarak adlandırılır.

2. Kent yerleşimleri: Tarım ve hayvancılık dışı faaliyetlerin yoğun olduğu, nüfusu 10 binin üstünde olan yerleşimlerdir.

Example: Türkiye'de yerleşme tipleri bölgelere göre farklılık gösterir. Örneğin, Karadeniz'de dağınık yerleşmeler yaygınken, İç Anadolu'da toplu yerleşmeler daha sık görülür.

Konut tipleri bölgenin doğal koşullarına göre şekillenir:

1. Ahşap evler: Orman örtüsünün fazla olduğu kırsal yerleşmelerde, özellikle Karadeniz bölgesinde yaygındır.

2. Kerpiç evler: Kurak ve yarı kurak bölgelerde, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da sık görülür.

3. Taş evler: Kayaçların fazla olduğu yerlerde, özellikle Akdeniz bölgesinde yaygındır.

Definition: Kerpiç: Saman ve çamur karışımından yapılan, güneşte kurutularak sertleştirilen yapı malzemesi.

Bu bilgiler, Türkiye'de ilk yerleşmeler ve yerleşmeyi etkileyen faktörler konularında 9. sınıf coğrafya dersinde öğrenilmesi gereken temel kavramları kapsamaktadır. Yerleşmeyi etkileyen doğal faktörler ve yerleşmeyi etkileyen beşeri faktörler arasındaki ilişkiyi anlamak, geçmişten günümüze yerleşmeyi etkileyen faktörlerin nasıl değiştiğini kavramak açısından önemlidir.