Yerin Yapısı ve Levha Tektoniği

Dünyamız farklı yoğunluktaki katmanlardan oluşur. En dışta bulunan yerkabuğu iki katmandan oluşur: üstte sial (kıtaların altında kalın, okyanusların altında ince) ve altta sima (kıtaların altında ince, okyanusların altında kalın). Bunların altında manto (magma) ve en içte çekirdek bulunur.

Yerkabuğunun derinliklerine indikçe sıcaklık, basınç ve yoğunluk artar. Her 33 metrede sıcaklık ortalama 1°C yükselir. Bu durum yer içindeki hareketliliğin temel nedenlerindendir.

Levha tektoniği teorisine göre, yerkabuğu birbirine geçmiş parçalardan (levhalardan) oluşur ve bu levhalar magma üzerinde hareket eder. Bu teoriyi ilk ortaya atan Alman bilim adamı Alfred Wegener'dir ve bu nedenle Wegener Kuramı olarak da bilinir. Dünya haritasının yapboz görünümü bu teoriyi destekler.

⚡ Levha sınırları, fay hatları, volkanlar, depremler ve kaplıcalar gibi jeolojik olayların çoğu aynı bölgelerde görülür. Bu durum, levhaların aktif hareketlerinin bir sonucudur.

Dünya bugünkü halini alana kadar çeşitli evrelerden geçmiştir. Bu evrelere jeolojik zamanlar denir:

• İlkel zaman: Kıta çekirdekleri ve atmosfer oluştu
• Birinci zaman (Paleozoik): Taş kömürü oluşumu ve ilk canlılar ortaya çıktı
• İkinci zaman (Mesozoik): Kıtalar ayrılmaya başladı, Atlas Okyanusu açıldı, dinozorlar yaşadı
• Üçüncü zaman (Tersiyer): Alp kıvrımları oluştu, linyit, petrol, bor ve tuz yatakları oluştu
• Dördüncü zaman (Kuaterner): Buzul dönemi yaşandı, Ege karası çöktü, İstanbul ve Çanakkale Boğazları oluştu

Yerkabuğunu oluşturan kayaçlar üç temel türdedir:

1. Püskürük (Magmatik) kayaçlar: Granit, andezit, bazalt gibi
2. Tortul kayaçlar: İçlerinde fosil bulundurabilen ve tabakalı yapıya sahip olan kireçtaşı, kum taşı gibi
3. Başkalaşım (Metamorfik) kayaçlar: Kalker→mermer, granit→gnays gibi dönüşümlerle oluşur

İç kuvvetler, enerjisini yeraltından alarak yüzeyi şekillendiren güçlerdir: orojenez (dağ oluşumu), epirojenez (kıta oluşumu), volkanizma ve depremler.

İç Kuvvetler

Dağ oluşumu (Orojenez) iki şekilde gerçekleşir:

Kıvrım Dağlar: Aşınmayla deniz tabanlarında biriken esnek yapıdaki tortul tabakalar yandan sıkıştırılınca kıvrılır ve sıradağlar oluşur. Kıvrımların yüksek kısımlarına antiklinal, çukur yerlerine senklinal denir. Alp-Himalaya dağ kuşağı ve Toroslar bu şekilde oluşmuştur.

Kırılma: Sert yapıdaki eski kara parçaları yan basınçlara uğrayınca kıvrılmak yerine kırılır. Kırık hattına fay denir. İki fay arasında oluşan yükseltilere horst, çukurlara graben denir. Ege Bölgesi'nde dağlar horst üzerinde, ovalar ise graben düzlüğünde yer alır.

Epirojenez hareketleri, geniş yer parçalarının yükselmesi ya da alçalmasıdır. Yerkabuğu magma üzerinde ağırlığı oranında yüzer - buna izostatik denge denir. Denge bozulduğunda epirojenez başlar, tıpkı bir geminin dengesinin bozulması gibi. Epirojenik hareketlere örnek olarak:

• Anadolu'nun yükselmesi
• İskandinav Yarımadası'nın buzulların erimesiyle yükselmesi
• Ege Karası'nın çökmesi

Bu hareketler sonucunda denizin ilerlemesi (transgresyon) veya gerilemesi (regresyon) oluşur.

Volkanizma, magmanın yerkabuğunun zayıf kısımlarından yüzeye doğru yükselmesidir. Volkanik olayların %90'ı okyanuslarda gerçekleşir çünkü okyanus tabanı incedir. Volkanik araziler verimli topraklar içerdikleri için yoğun nüfusludur ve maden bakımından zengindir.

🔍 Volkan konisinin tepe kısmındaki çukura krater, patlamalar veya çökmelerle genişlemiş krater şekline ise kaldera denir.

Depremler (seizma), yerkabuğundaki sarsıntıların titreşim biçiminde etrafa yayılmasıdır. Üç türü vardır:

1. Volkanik depremler: Volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşur
2. Çöküntü (Göçme) depremleri: Karstik arazilerde yeraltı boşluklarının çökmesiyle oluşur
3. Tektonik depremler: Fay hatlarında meydana gelir, en geniş etkiye sahiptir

Ülkemizde Kuzey Anadolu, Batı Anadolu ve Doğu Anadolu fayları bulunur. Marmara, Ege, Erzincan ve Bingöl çevresi deprem riski yüksek alanlardır.

Dış Kuvvetler: Akarsular

Dış kuvvetler, enerjisini Güneş'ten alan ve yeryüzünü aşındırma, taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendiren güçlerdir. Bunlar arasında en etkili olanı akarsulardır.

Akarsuyun doğduğu yere kaynak (yukarı çığır), döküldüğü yere ağız (aşağı çığır) denir. Debi, bir akarsuyun 1 saniyede geçen su miktarıdır. Rejim ise akarsuyun yıllık akım düzenidir.

Akarsular denize dökülürse açık havza, göle dökülürse kapalı havza oluşturur. Denge profili, akarsuyun aşındırabileceği en son seviye olup, deniz seviyesine kadar indiği durumu ifade eder.

🌊 Türkiye genç oluşumlu olduğu için yüksektir ve akarsular denge profiline ulaşmamıştır. Bu nedenle akarsularımızın aşındırma gücü ve enerji potansiyeli yüksektir.

Akarsu Aşınım Şekilleri:

1. Vadi: Akarsuyun aktığı yatak şeklidir. "V" şeklindeyse çentik vadi, "U" şeklindeyse boğaz vadi, basamaklar şeklindeyse kanyon vadi adını alır.

2. Menderes: Akarsular eğimin azaldığı yerlerde kıvrılarak akar ve zamanla bu kıvrımlar genişler.

3. Kırgıbayır (Badlands): Bitki örtüsünün olmadığı alanlarda sel sularının aşındırmasıyla oluşur.

4. Şelaleler ve Dev Kazanları: Akarsuyun şelale yaptığı yerde oluşan çukurluklardır.

5. Peribacaları: Volkanik arazilerde, farklı dirençteki tabakaların aşınmasıyla oluşur.

6. Peneplen (Yontukdüz): Aşınmanın son aşamasında ortaya çıkan hafif dalgalı düzlüktür.

7. Plato: Aşınma sonucu yüksekte kalan düzlüktür.

Akarsu Birikim Şekilleri:

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için yatak eğiminin azalması gerekir. Akarsuyun taşıyıp biriktirdiği toprağa alüvyon denir.

1. Birikinti Konileri ve Yelpazeleri: Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsuların eğimin azaldığı yerlerde oluşturdukları yarım koni şekilleridir.

2. Taban Seviyesi Ovaları: Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde biriktirme yapmasıyla oluşur.

3. Delta Ovaları: Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesiyle oluşan üçgen şeklindeki düzlüklerdir.

4. Taraçalar (Sekiler): Akarsuların vadi tabanlarını kazması sonucu yüksekte kalan eski vadi tabanlarıdır.

5. Kum Adacıkları: Akarsu yatağının genişlediği yerlerde oluşan küçük biriktirmelerdir.

Diğer Dış Kuvvetler: Rüzgar, Yeraltı Suları ve Karstik Şekiller

Rüzgârlar en fazla kurak ve yarı kurak bölgelerde etkili olur çünkü bu bölgelerde bitki örtüsü zayıf, arazi kuru ve rüzgâr hızlıdır.

Rüzgâr Aşındırma Şekilleri: Rüzgârlar yeryüzünden kopardıkları parçacıkları sürükleyerek taşır ve kayalara çarptırır. Bunun sonucunda kayaların yüzeyinde çizikler ve oyuklar oluşur. Aşınmaya karşı direnci farklı olan tabakalarda şeytan masaları (mantar kayalar) ve şahit kayalar gibi şekiller ortaya çıkar. Kayalarda oluşan oyuklara tafoni denir.

Rüzgâr Biriktirme Şekilleri: En yaygın rüzgâr biriktirme şekli kumullardır. Hilal biçimindeki kumullara barkan adı verilir. Rüzgârın biriktirdiği ince toprağa ise lös denir.

💧 Türkiye'de rüzgâr aşındırması ve biriktirmesi özellikle İç Anadolu'nun kurak bölgelerinde görülür.

Yeraltı Suları ve Karstik Şekiller: Kireçtaşı (kalker), jips, kaya tuzu gibi suda kolay eriyebilen kayaçların bulunduğu arazilere karstik araziler denir. Bu arazilerde suların etkisiyle çeşitli şekiller oluşur.

Karstik Aşınım (Çözünme) Şekilleri:

1. Yağmur suları kireçtaşlarını eriterek büyüklüklerine göre lapya, dolin, uvala ve polye adı verilen çukurluklar oluşturur. Elmalı ve Kestel Ovaları polye ovalarıdır.

2. Obruklar: Yer altındaki mağara tavanlarının çökmesiyle oluşmuş derin kuyulardır. Cennet-Cehennem obrukları örnektir.

3. Mağaralar: Yeraltı sularının eritmesiyle oluşan doğal yeraltı boşluklarıdır. Damlataş, Dim, İnsuyu mağaraları gibi.

Karstik Biriktirme Şekilleri:

1. Travertenler: Karstik sulardan çökelen kireçle oluşan yer şekilleridir. Pamukkale travertenleri bunun en güzel örneğidir.

2. Sarkıt, Dikit ve Sütunlar: Mağara tavanından sarkan kalsiyum karbonat çökeltilerine sarkıt, mağara tabanından yükselenlere dikit denir. Bunlar birleşirse sütun oluşur.

Buzullar: Kutuplarda ve yüksek dağlarda karların erimeden birikmesiyle buzullar oluşur. Karın sürekli biriktiği alt sınıra kalıcı kar sınırı denir. Bu sınır ekvatordan kutuplara gittikçe alçalır.

Buzulların Aşındırma Şekilleri: Buzul vadisi, hörgüç kaya, sirk vadisi gibi şekiller oluşturur. Buzulların erimesiyle sirk çanaklarında sular birikerek sirk göllerini oluşturabilir.

Buzulların Biriktirme Şekilleri: Buzulların aşındırdıkları malzemeleri biriktirmesiyle moren adı verilen taş-toprak karışımı oluşur.

Dalga ve Akıntılar, Kıyı Tipleri

Dalgalar, rüzgârların deniz yüzeyinde oluşturduğu salınım hareketleridir. Tsunami ise deniz dibindeki deprem veya volkanik olaylar sonucu oluşan büyük dalgalardır.

Med-cezir $gel-git$, Ay ve Güneş'in çekim gücü etkisiyle okyanuslarda görülen alçalma-yükselme hareketleridir. Bu olay okyanuslarda belirgin olup iç denizlerde belirgin değildir.

Dalga Aşınım Şekilleri: Falezler (Yalıyarlar): Dalgaların yüksek kıyıların alt kısımlarını aşındırmasıyla oluşan denize dik kıyılardır. Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında yaygındır.

Dalga Birikim Şekilleri:

1. Plajlar: Dalgaların ufaladığı malzemeleri alçak kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kumsallardır.

2. Kıyı Oku ve Kordonu: Dalgaların taşıdıkları malzemeleri koy kenarında biriktirmesiyle oluşan çıkıntılardır. Kıyı okları genişleyince kıyı kordonu olur.

3. Lagün (Denizkulağı): Kıyı kordonunun bir koyu tamamen kapatmasıyla deniz kenarında oluşan göldür. Küçükçekmece, Büyükçekmece ve Terkos gölleri lagün örnekleridir.

4. Tombolo: Bir adanın kıyıya bir kordonla bağlanmasıyla oluşan yarımadalardır. Kapıdağ Yarımadası ve Sinop bunun örneğidir.

🌊 Dalga ve akıntılar, kıyıların şekillenmesinde en önemli etkenlerdir. Bu süreçler sürekli olarak kıyıları değiştirmeye devam eder.

Kıyı Tipleri:

• Boyuna Kıyılar: Dağların denize paralel uzandığı kıyılardır (Karadeniz, Akdeniz).

• Enine Kıyılar: Dağların denize dik uzandığı kıyılardır (Ege).

• Ria: Eski akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır (İstanbul ve Çanakkale Boğazları).

• Fiyort ve Skyer: Buzulların oluşturduğu kıyı tipleridir, soğuk kuşakta görülür.

• Haliç: Gel-git etkisiyle oluşan kıyı tipidir, okyanus kıyılarında görülür.

• Dalmaçya: Dağların denize paralel uzandığı ve denizde birçok adanın olduğu kıyılardır $Antalya-Kaş$.

Türkiye'nin jeomorfolojik özellikleri III. zaman sonunda ve IV. zamanın başında şekillenmiştir. Bunun kanıtları:

1. Akarsularımızın denge profiline ulaşmamış olması
2. Türkiye'nin deprem kuşağı üzerinde yer alması
3. Genç kıvrım dağları ve sönmüş volkanların yaygınlığı

Türkiye'nin yüksek ve engebeli yapısının sonuçları:

1. Denizel iklimin etki alanının azalması, karasal iklimin artması
2. Tarım ürünlerinin olgunlaşmasının yükseklere göre gecikmesi
3. Tarım alanlarının sınırlı olması
4. Kıyı ile iç kesimler arasında iklim, bitki örtüsü ve ulaşım farklılıkları

Türkiye'nin Yeryüzü Şekilleri

Türkiye'deki dağlar genel olarak doğu-batı doğrultusunda uzanır. Bu özelliğin bir sonucu olarak ulaşım yollarımız da aynı doğrultuda gelişmiştir.

Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu gibi engebeli alanlarda:

• Tarım alanları sınırlıdır
• Tarımda makineleşme azdır
• Akarsuların enerji potansiyelleri yüksektir

Türkiye'deki farklı jeolojik yapılar:

• Konya, Mardin, Edirne, Zonguldak ve Taşeli Platosu gibi birinci zaman arazilerinde deprem riski azdır.
• Ege Bölgesi ve Kuzey Anadolu dağlarının güneyi gibi yeni oluşumlu alanlarda deprem riski fazladır.

Türkiye'deki akarsular üzerinde ulaşım yapılamaz çünkü:

• Denge profiline ulaşmamışlardır
• Rejimleri düzensizdir
• Su miktarları yetersizdir

⚠️ Kaplıca, deprem, volkan gibi jeolojik olaylar genellikle aynı bölgelerde görülür çünkü bunlar henüz oluşumunu tamamlamamış genç arazilerde oluşur.

Türkiye'de akarsular düzensiz rejimlidir. Bunun temel nedeni iklimin yarı kurak oluşu, yağış rejiminin düzensiz olması ve kar erimeleridir.

Türkiye'deki önemli jeolojik olaylar:

• Erozyon: Bitki örtüsünün olmadığı, ani yağışların görüldüğü İç Anadolu, Güneydoğu ve Doğu Anadolu'da yaygındır.
• Heyelan: Aşırı eğim ve yağışların olduğu Karadeniz bölgesinde sık görülür.
• Peribacaları: Volkanik arazi, eğim, sel suları ve farklı aşınmanın birlikte etkili olduğu Kapadokya çevresinde oluşmuştur.

Türkiye'nin önemli ovaları:

• Delta ovaları: Bafra (Kızılırmak), Çarşamba (Yeşilırmak), Çukurova $Seyhan-Ceyhan$
• Karstik ovalar: Antalya Ovası

Türkiye'nin jeomorfolojik görünümünde buzullaşmanın etkisi en azdır çünkü Türkiye ılıman kuşakta yer alır.

Kalkerli arazilerde kaynakların suyu çok miktarda kireç içerir. Karstik arazi en yaygın olarak Batı Akdeniz'de (Teke ve Taşeli yöresinde) görülür.

Türkiye'deki iç kuvvetler:

1. Orojenez (Dağ Oluşumu): Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları kıvrım dağlarıdır, Ege'deki dağlar (Bozdağlar, Aydın Dağları) ise kırık dağlardır.

2. Epirojenez: Anadolu toptan yükselmiş, Çukurova ve Ergene Ovası çökmüştür.

3. Volkanizma: Erciyes, Uludağ, Ağrı, Nemrut, Süphan gibi dağlar volkanik kökenlidir.

4. Depremler: Ülkemizde üç önemli fay hattı bulunur: Kuzey Anadolu Fayı, Batı Anadolu Fayı ve Güney Anadolu Fayı.

Türkiye'nin Yüzey Şekilleri

Akarsular, Türkiye'de yaygın şekillendirici etkiye sahiptir. Akarsular eğimli yerlerde aşındırma, düz yerlerde biriktirme yapar.

Aşındırma Şekilleri:

1. Vadiler: Akarsuyun aktığı yatak. Akdeniz'de kalkerli arazide kanyon vadiler (Köprülü Kanyon) oluşur.
2. Menderes: Düz yerlerde akarsuların kıvrılarak akması.
3. Dev Kazanı: Şelalelerin olduğu yerlerde oluşan aşınmalar.
4. Peribacaları: Volkanik arazide sel sularının farklı aşındırmasıyla oluşur $Ürgüp-Göreme$.

Birikim Şekilleri: En yaygın birikim şekli ovadır. İç bölgelerdeki şehirlerin çoğu ovalar üzerinde kurulmuştur. Kıyılarda delta ovaları oluşmuştur.

🏞️ Seki (taraça) ve menderes, akarsuyun hem aşındırma hem birikim şekillerindendir.

Delta Ovaları: Akarsuyun getirdiği alüvyonların deniz içinde birikmesiyle oluşur. Çukurova $Seyhan-Ceyhan$, Bafra (Kızılırmak) ve Çarşamba (Yeşilırmak) önemli delta ovalarıdır. Delta oluşabilmesi için kıyıda akıntıların ve gel-git olayının olmaması gerekir.

Karstik Şekiller: Kireçtaşı, kaya tuzu, alçıtaşı gibi suda eriyebilen taşların oluşturduğu şekillerdir. Antalya Elmalı ve Burdur Kestel Ovaları karstik ovalar (polye) olarak bilinir. Karstik şekiller özellikle Batı Akdeniz'de yaygındır.

Karstik Aşınma ile mağaralar (İnsuyu, Karain), obruklar $Cennet-Cehennem$, dolin ve lapyalar oluşur.

Karstik Birikim ile travertenler, sarkıt ve dikitler oluşur.

Dalgaların Şekilleri: Aşınım Şekilleri: Dalgaların kıyıları aşındırmasıyla falezler (yalıyarlar) oluşur. Birikim Şekilleri: Plajlar, kumullar, lagünler (Büyükçekmece, Küçükçekmece, Terkos) ve tombololar (Kapıdağ Yarımadası, Sinop) oluşur.

Türkiye'deki İç Kuvvetler:

1. Orojenez: Dağ oluşumu. Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları kıvrım dağlarıdır. Ege'deki dağlar ise kırıklı dağlardır.

2. Epirojenez: Bir yerin toptan yükselmesi veya çökmesi. Anadolu yükselirken, Çukurova ve Ergene Ovası çökmektedir.

3. Volkanizma: Erciyes, Uludağ, Ağrı, Nemrut ve Süphan gibi dağlar volkanik kökenlidir.

4. Depremler: Ülkemizde üç önemli fay hattı vardır: Kuzey Anadolu Fayı, Batı Anadolu Fayı ve Güney Anadolu Fayı.

Türkiye'de erozyon bitki örtüsünün olmadığı, ani yağışların olduğu iç bölgelerde, heyelan ise eğim ve yağışın fazla olduğu Karadeniz'de yaygındır.

Türkiye'nin Coğrafi Konumu ve Dünya Haritası

Türkiye'nin coğrafi konumu, ona benzersiz bir stratejik önem kazandırır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemiz, Asya ile Avrupa arasında bir köprü görevi görür.

Türkiye'nin önemli dağ sıraları, platoları ve ovaları belirli bir düzen içinde uzanır. Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar gibi büyük dağ sıraları, ülkemizin iklim yapısını da şekillendiren önemli unsurlardır.

Dağların uzanış yönü, kıyılarımızın tipini de belirler:

• Karadeniz ve Akdeniz kıyıları boyuna kıyı özelliği gösterir (dağlar kıyıya paralel)
• Ege kıyıları enine kıyı özelliğindedir (dağlar denize dik uzanır)

🌍 Dünya haritasında önemli su geçiş noktaları Türkiye'nin jeopolitik önemini artırır: İstanbul ve Çanakkale boğazları, Süveyş Kanalı, Cebelitarık Boğazı ve Hürmüz Boğazı.

Dünya üzerindeki okyanuslar ve kıyılarındaki önemli denizler, dünya ticaretinin büyük bölümüne ev sahipliği yapar. Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu ana okyanuslardır.

Önemli geçiş noktaları:

• Cebelitarık: Akdeniz'in Atlas Okyanusu'na açılan kapısı
• İstanbul ve Çanakkale Boğazları: Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan suyolları
• Süveyş Kanalı: Akdeniz ile Kızıldeniz arasındaki yapay suyolu
• Bab-ül Mendep: Kızıldeniz'i Hint Okyanusu'na bağlar
• Hürmüz: Basra Körfezi'nin çıkışındaki stratejik boğaz
• Malakka: Hint Okyanusu ile Pasifik arasındaki önemli geçiş

Bu suyolları, dünya ticaretinin akışını sağlayan önemli noktalardır ve jeostratejik öneme sahiptir. Türkiye'nin konumu, bu geçiş noktalarına yakınlığı nedeniyle dünya politikasında önemli bir yer tutar.

Türkiye, Akdeniz, Karadeniz ve Ege Denizi'ne kıyısı olan bir ülke olarak, denizlerdeki haklarını korumak ve ticari avantajları değerlendirmek için denizcilik politikalarını sürekli geliştirmektedir.

Toprak ve Özellikleri

Toprak, yerkabuğunun en üst kısmını oluşturan, içinde canlılar barındıran ve bitkilerin yetişmesini sağlayan önemli bir doğal kaynaktır. Toprak, kayaçların parçalanmasıyla oluşur.

Kayaçların çözülmesi iki şekilde gerçekleşir:

• Fiziksel (Mekanik) Çözülme: Çöller gibi sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür.
• Kimyasal Çözülme: Nemli ve yağışlı bölgelerde görülür (Ekvator, Muson).

🌵 Çöllerde toprak yoktur çünkü kimyasal çözülme için gerekli olan yağış yetersizdir.

Bitki artıklarının toprakta birikmesiyle oluşan koyu renkli organik maddeye humus denir. Humus, toprağa verimlilik kazandırır.

Toprak oluşumunu etkileyen faktörler: iklim, bitki örtüsü, yer şekilleri, ana kaya ve zamandır. Çok yağış alan bölgelerde toprak yıkanacağı için tuz, kireç ve humus birikimi olmaz, bu nedenle Ekvator ve Doğu Karadeniz gibi yerlerde toprak verimi düşüktür.

Oluşumlarına Göre Toprak Tipleri:

1. Yerli Topraklar (Zonal):

   • Tundra: Kutuplara yakın yerlerde görülür, Türkiye'de yoktur.
   • Podzol: Soğuk nemli iklim bölgesinin iğne yapraklı ormanları altında görülür.
   • Kahverengi Orman Toprağı: Ilıman kuşağın nemli ikliminde, yayvan yapraklı ormanlar altında görülür.
   • Terra-Rossa: Akdeniz ikliminde kalkerli arazide görülür, kırmızı renklidir.
   • Laterit: Ekvatoral iklimde görülür, mineral maddece fakirdir.
   • Çernozem (Kara Toprak): Ilıman kuşağın yarı nemli bölgelerinde görülen, humus birikimi fazla olan dünyanın en verimli toprağıdır.
   • Step (Bozkır) Toprakları: Yağışların az olduğu yerlerde görülür, kireç ve tuz oranı yüksektir.
   • Çöl Toprakları: Kum yığınlarından oluşur, tarıma elverişsizdir.

2. Taşınmış Topraklar (Azonal): Dış kuvvetlerin etkisiyle taşınan ve biriken mineral maddelerce zengin topraklardır:

   • Alüvyon: Akarsuların oluşturduğu toprak
   • Moren: Buzulun oluşturduğu toprak
   • Lös: Rüzgârın oluşturduğu toprak
   • Kolüvyal: Dağlık yamaçlarda oluşan toprak

3. İntrazonal Topraklar:

   • Halomorfik: Tuzlu topraklar
   • Hidromorfik: Bataklık yerlerde oluşan topraklar
   • Kalsimorfik: Kireç oranı yüksek topraklar
   • Vertisoller: Eski göl tabanındaki killi topraklar
   • Rendzina: Yumuşak kireçtaşı üzerinde oluşan topraklar
   • Regosol: Volkanik alanlarda oluşan topraklar

Bitki Örtüsü

Doğal koşullara bağlı olarak yetişen bitki topluluklarının oluşturduğu örtüye doğal bitki örtüsü denir. Bitki örtüsünü etkileyen en önemli faktör iklimdir. Her iklimin kendine özgü bitki örtüsü vardır.

Bitki örtüsünün dağılışını etkileyen faktörler:

1. İklim şartları
2. Yer şekilleri ve yükselti
3. Toprak özellikleri
4. İnsan etkileri

Birbiriyle benzer özellikler gösteren bitki topluluklarına bitki formasyonu denir. Başlıca bitki formasyonları:

Ağaç Formasyonu (Ormanlar)

Her mevsim yağış alan veya sıcak dönemlerde yağışlı olan yerlerde görülür.

1. Ekvatoral Yağmur Ormanları: Ekvator çevresinde, çok gür ve uzun boylu ağaçlardan oluşur.

2. Muson Ormanları: Hindistan ve Çin çevresinde görülür, ünlü teak ağacı bu bölgededir.

3. Orta Kuşağın Karışık Ormanları: Yapraklarını döken geniş yapraklı ağaçlarla iğne yapraklı ağaçların karışımıdır. Türkiye'de Marmara ve Karadeniz kıyılarında yaygındır.

4. Tayga (İğne Yapraklı) Ormanları: Soğuk bölgelerde $50-60° enlemlerinde$ görülen iğne yapraklı ormanlardır.

🌲 Orman ağaçları iki türe ayrılır: Kayın, kestane, meşe gibi geniş yapraklılar ve ladin, göknar, çam gibi iğne yapraklılar.

Çalı Formasyonu

Yağış miktarı yetersiz olan veya ormanların tahrip edildiği yerlerde görülür.

1. Maki: Akdeniz ikliminin bitki örtüsü, yapraklarını dökmeyen kısa boylu ağaççıklardan oluşur (zeytin, mersin, defne).

2. Garig: Makilerin tahrip edilmesiyle oluşan çalılıklardır (süpürge çalısı, kekik).

3. Psödomaki (Yalancı Maki): Karadeniz'de ormanların tahrip edildiği yerlerde görülür.

Ot Formasyonu

İklim şartlarının ağaç yetişmesine elverişli olmadığı yerlerde görülür.

1. Savan: Ekvatora yakın bölgelerde yazın yeşeren, kışın kuruyan uzun otlardır.

2. Bozkır (Step): Karasal iklimde ilkbaharda yeşerip yazın kuruyan otlardır. Türkiye'de İç Anadolu, Güneydoğu ve Doğu Anadolu'da yaygındır.

3. Çayırlar: Yüksek dağlarda yaz yağışlarına bağlı olarak görülen, yazın kurumayan otlardır. Doğu Karadeniz yaylalarında ve Kuzeydoğu Anadolu'da görülür.

4. Tundra: Kutuplara yakın soğuk bölgelerde görülür, Türkiye'de yoktur.

Türkiye'de Bitkiler:

• Ülkemizde yaklaşık 12.000 bitki türü vardır, bunun 4.000'i endemiktir.
• En fazla çeşitlilik Toros ve Doğu Karadeniz dağlarında görülür.
• Endemik bitkiler sadece belirli bir bölgede yetişen türlerdir (Sığla ağacı, Datça hurması, Anzer çayı).
• Ülkemizde en yaygın ağaç türü meşedir, her bölgede yetişebilir.
• Karadeniz'de kestane, gürgen, ıhlamur, ladin; Akdeniz'de ise kızılçam yaygındır.