Akarsu Biriktirme Şekilleri ve Karstik Şekiller

Bu bölümde, akarsuların biriktirme faaliyetleri sonucu oluşan yer şekilleri ve karstik arazilerde görülen özel oluşumlar incelenmiştir.

Akarsu Biriktirme Şekilleri:

• Irmak Adası
• Birikinti Konisi
• Birikinti Yelpazesi
• Dağ Eteği Ovaları
• Taban Seviyesi Ovaları
• Delta Ovaları $Örnek: Çarşamba Ovası$

Definition: Alüvyon: Akarsuyun içinde getirdiği toprak.

Hem aşındırma hem de biriktirme sonucu oluşan şekiller:

• Akarsu sekisi
• Menderes $Ege bölgesinde yaygın$

Karstik Şekiller, kireçtaşı, jips, kaya tuzu gibi kolay eriyebilen kayaçların bulunduğu bölgelerde oluşur.

Karstik Aşındırma Şekilleri:

• Lapya
• Dolin
• Uvala
• Polye
• Obruk
• Mağara $Örnek: Damlataş, Karain Mağarası$

Example: Antalya'daki Cennet ve Cehennem Obrukları, karstik aşındırmanın önemli örneklerindendir.

Karstik Birikim Şekilleri:

• Travertenler
• Sarkıt, Dikit, Sütun

Highlight: Akarsuların oluşturduğu yer şekilleri coğrafyanın kodları arasında önemli bir yer tutar ve Türkiye'nin jeomorfolojik yapısını anlamak için kritik öneme sahiptir.

Buzulların ve Rüzgârların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Bu bölümde, buzulların oluşturduğu yer şekilleri 10. sınıf müfredatına uygun olarak ve rüzgârların etkisiyle oluşan şekiller detaylı bir şekilde incelenmiştir.

Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri: Buzullar, erimiyen kar örtüsünün kalıcı veya uzun süreli olarak birikmesiyle oluşur. Yükseklik arttıkça kalıcı kar sınırı ekvatora yaklaşır.

Buzul Çeşitleri:

• Sirk Buzulu
• Vadi Buzulu
• Takke Buzulu
• Örtü Buzulu

Vocabulary: Takke buzulu: Yüksek dağların zirvelerini kaplayan buzullar.

Buzul Aşındırma Şekilleri:

• Sirk Gölleri
• Buzul Vadileri $U şekilli$
• Hörgüç Kaya
• Asılı Vadi

Example: Ağrı Dağı, Kaçkar Dağları ve Süphan Dağı, Türkiye'de buzulların oluşturduğu yer şekillerinin görüldüğü önemli alanlardır.

Buzul Birikim Şekilleri:

• Moren
• Drumlin
• Sander

Rüzgârların Oluşturduğu Yer Şekilleri: Rüzgâr etkisi, zemin kuru, gevşek malzeme varsa ve bitki örtüsü cılızsa daha belirgin olur.

Rüzgâr Aşındırma Şekilleri:

• Mantar Kaya
• Şahit Kaya
• Tafoni
• Yardang
• Hamada $Kayalık Çöl$

Rüzgâr Birikim Şekilleri:

• Lös
• Kumul
• Barkan

Highlight: Rüzgâr oluşturduğu yer şekilleri özellikle Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve kıyı bölgelerinde görülür. Tuz Gölü çevresi önemli örnekler sunar.

Kıyılarda Oluşan Yer Şekilleri ve Heyelan

Bu bölümde, dalga ve akıntıların kıyılarda oluşturduğu yer şekilleri ile heyelan ve erozyon gibi önemli jeomorfolojik süreçler incelenmiştir.

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yer Şekilleri:

Dalga ve Akıntı Aşındırma Şekilleri:

• Falezler
• Yalıyar / Abrazyon Şekileri

Example: Akdeniz'deki kayalık kıyılar ve Antalya kıyıları, dalga aşındırmasının önemli örneklerini sunar.

Dalga ve Akıntı Birikim Şekilleri:

• Kıyı Oku $Örnek: Fethiye Ölüdeniz$
• Lagün $Örnek: Küçükçekmece, Büyükçekmece$
• Tombolo $Örnek: Kapıdağı Yarımadası$

Heyelan: Heyelan, toprağın tabaka halinde yamaç yönünde yer değiştirmesidir. Heyelanın oluşumunu etkileyen faktörler:

• Tabakaların eğim yönü
• Bol yağış
• Eğim ve engebenin fazla olması
• Killi toprak
• Kar erimeleri
• Depremler

Highlight: Heyelanlar genellikle ilkbaharda ve özellikle Doğu Karadeniz'de sık görülür.

Erozyon: Erozyonu etkileyen faktörler:

• Düzensiz ve az yağış
• Cılız bitki örtüsü
• Engebe
• Yanlış tarım uygulamaları

Definition: Erozyon: Toprağın aşınması ve taşınması sürecidir.

Kayaçların Ayrışması:

• Fiziksel Ayrışma: Sıcaklık farkının yüksek olduğu bölgelerde daha etkilidir.
• Kimyasal Ayrışma: Sıcaklık ve nemin fazla olduğu bölgelerde daha etkilidir.

Highlight: Türkiye'de dış kuvvetlerin etkisi, özellikle İç Anadolu'da erozyon şeklinde kendini gösterir.

Bu özet, 10.sınıf coğrafya dış kuvvetler pdf formatında sunulabilecek kapsamlı bir içerik sunar ve 10. sınıf coğrafya iç ve dış kuvvetler konu özetinin dış kuvvetler kısmını detaylı bir şekilde ele alır.

Fiziksel ve Kimyasal Ayrışma

Fiziksel ve kimyasal ayrışma süreçleri yeryüzünün şekillenmesinde önemli rol oynar.

Definition: Fiziksel ayrışma, sıcaklık farkının yüksek olduğu bölgelerde daha etkilidir.

Example: Step, sert karasal iklim ve yüksek sıcaklık farkları fiziksel ayrışmayı hızlandırır.

Highlight: Kimyasal ayrışma özellikle sıcaklık ve nemin fazla olduğu ekvatoral, muson ve Akdeniz iklim bölgelerinde etkilidir.

Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Bu bölümde, akarsuların oluşturduğu yer şekilleri 10. sınıf müfredatına uygun olarak detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Akarsuların aşındırma ve biriktirme faaliyetleri sonucu ortaya çıkan çeşitli yer şekilleri incelenmiştir.

Vocabulary: Akarsu: Belli bir yatak boyunca akan sulara denir.

Akarsu sisteminin temel bileşenleri şunlardır:

• Kaynak: Akarsuyun doğduğu yer
• Ağız $Taban Seviyesi$: Döküldüğü yer
• Havza: Akarsu kollarıyla birlikte suların toplandığı alan

Akarsuların rejimi ve debisi, oluşturdukları yer şekillerini etkileyen önemli faktörlerdir.

Example: Düzenli rejime sahip akarsulara Amazon ve Kongo örnek verilebilir.

Akarsu Aşındırma Şekilleri arasında şunlar bulunur:

• Kırgıbayır
• Peribacaları $İç Anadolu, Kapadokya'da görülür$
• Vadi çeşitleri $Kanyon, Boğaz, Tabanlı vadi$
• Dev kazanı $Antalya'da görülür$
• Plato ve Peneplen

Highlight: Türkiye'de özellikle Kapadokya bölgesi, peribacaları ile ünlüdür ve türkiye'de dış kuvvetlerin etkisini gösteren önemli bir örnektir.