Coğrafyanın Kodları - 10. Sınıf

Youtube'un en büyük coğrafya kanalının hazırladığı bu ders notları serisi, coğrafya derslerinde başarılı olmanız için ihtiyacınız olan tüm bilgileri içeriyor.

10. sınıf coğrafya dersinde öğreneceğimiz konular, Dünya'nın jeolojik yapısından yüzey şekillerine, iç kuvvetlerden dış kuvvetlere kadar geniş bir yelpazede bilgileri kapsıyor.

💡 Bu notları düzenli çalışarak sınavlarda başarılı olabilir, coğrafya sorularını daha hızlı çözebilirsiniz!

Dünya'nın Tektonik Oluşumu

Dünyamız üç ana katmandan oluşur. Her birinin kendine özgü özellikleri vardır ve bunları bilmek jeolojik olayları anlamanın ilk adımıdır.

Yer kabuğu (Litosfer), Dünya'nın en dış katmanıdır. Yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en az olan katmandır. Okyanuslar altında ince $Sima - silisyum ve magnezyumdan oluşan okyanusal kabuk$, karalarda daha kalındır $Sial - silisyum ve alüminyumdan oluşan karasal kabuk$.

Manto, yer kabuğunun altından çekirdeğe kadar uzanan ve en fazla hacme (%84) sahip katmandır. İçindeki konveksiyonel (yükselim) lav akıntıları, yer kabuğunda tektonik olaylara neden olur.

Çekirdek, yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en fazla olan katmandır. Demir ve nikel içerir. Dış çekirdek sıvı, iç çekirdek ise katı haldedir.

Alfret Wegener 1915'te Kıtaların Kayması Kuramını ortaya atmıştır. Bu kurama göre kıtalar geçmişte Pangea adı verilen tek bir kıtaydı ve etrafını Panthalassa denizi çevreliyordu. Zamanla bu kıta ikiye ayrıldı ve levha hareketleri devam ederek dünya bugünkü görünümünü aldı.

🌍 Güney Amerika ve Afrika kıtalarının kenarları puzzle parçaları gibi birbiriyle uyumludur. Bu bölgelerde benzer yaşlı kayaların, benzer sürüngenlerin ve benzer tortul tabakaların bulunması, kıtaların önceden birleşik olduğunun kanıtıdır!

Jeolojik Zamanlar

Dünya'nın milyarlarca yıllık tarihi, belirli dönemlere ayrılmıştır. Her dönemde farklı olaylar ve canlılar hüküm sürmüştür.

Senozoyik (III. Zaman) iki bölüme ayrılır:

• Kuvaterner: İlk insanların ortaya çıktığı, günümüz iklim koşullarının oluştuğu ve kıtaların şimdiki şeklini aldığı dönem.
• Tersiyer: Türkiye'nin oluşumu, Alp-Himalaya dağ kuşağının oluşumu ve petrol, linyit, bor, tuz yataklarının oluştuğu dönem.

Mesozoyik (II. Zaman): Dinozorların yaşadığı, ilk memeli hayvanların ortaya çıktığı, Pangea'nın ikiye ayrılarak Tetis Denizi'nin oluştuğu dönem.

Paleozoyik (I. Zaman): Hersiniyen-Kaledoniyen dağ sıralarının, ilk ağaçların ve sık ormanların oluştuğu, taş kömürü yataklarının oluştuğu ve Pangea'nın tek kıta olarak oluştuğu dönem.

Prekambriyen (İlkel Zaman): Suyun oluşumu, ilk canlıların oluşumu, atmosferin oluşumu ve kıta çekirdeklerinin oluştuğu dönem.

Türkiye'nin Jeolojik Geçmişi

Türkiye'nin büyük bölümü 1. Zaman'da (Paleozoyik) Tetis denizi altındaydı. Sadece Yıldız dağları, Zonguldak ve çevresi, Menteşe dağları, Anamur-Alanya arası ve Bitlis çevresi gibi eski masif araziler mevcuttu.

2. Zaman'da (Mesozoyik) Türkiye sular altındaydı. Bu nedenle Anadolu'da birçok yerde deniz canlısı fosillerine rastlanır.

3. Zaman'da (Senozoyik):

• Tersiyer: Anadolu deniz yüzeyine çıkarak kara haline gelmeye başladı. Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları oluştu.
• Kuvaterner: Ege Denizi, İstanbul ve Çanakkale boğazları oluştu. Tuzlu sular Karadeniz'e karışarak onu tuzlu hale getirdi. Anadolu günümüz şeklini almaya başladı.

📝 Dikkat: Jeolojik zamanlar bazı kaynaklarda 4 zaman olarak öğretilse de MEB kitaplarında 3 zaman olarak geçmektedir!

İç Kuvvetler

İç kuvvetler, yer kabuğunun şekillenmesinde etkili olan, kaynağını Dünya'nın içinden alan güçlerdir. Bu kuvvetlerin asıl güç kaynağı, magmadaki konveksiyonel lav hareketleridir.

1. Orojenez (Dağ Oluşumu)

Aşınan ve biriken malzemeler, levhaların hareketleri sırasında yan basınçlara uğrayarak yükselir ve dağları oluşturur. Malzemelerin sertliklerine göre iki tür dağ oluşumu görülür:

• Kırık Dağlar: Sert yapıdaki tortullar yan basınçlara uğradığında kırılırlar. Yüksekte kalan kısımlar Horst, alçakta kalan kısımlar Graben olarak adlandırılır.

• Kıvrım Dağlar: Yumuşak yapıdaki tortullar yan basınçlara uğradığında kıvrılırlar. Yüksekte kalan kısımlar Antiklinal, alçakta kalan kısımlar Senklinal olarak adlandırılır.

2. Epirojenez (Kıta Oluşumu)

Geniş kara kütlelerinin yükselip alçalması hareketlerine denir. Yer kabuğu manto üzerinde belirli bir izostatik dengeyle yüzer haldedir. Ağırlık değişimi olduğunda bu denge bozulur ve epirojenez olayları gerçekleşir:

• Transgresyon: Kara kütlesinin ağırlaşıp çökmesi ve denizin karaya ilerlemesi.
• Regresyon: Kara kütlesinin hafifleyip yükselmesi ve denizin karadan geri çekilmesi.

🤔 Düşün: Transgresyon ve regresyona dünya üzerinden hangi örnekler verilebilir? Kıtaların yükselmesine ve alçalmasına neden olan olaylar nelerdir?

Depremler

Deprem (Seizma), yer kabuğunda çeşitli nedenlerle ortaya çıkan ani sarsıntılardır. Oluşumuna göre üç çeşit deprem vardır:

1. Çöküntü Depremleri: Karstik arazilerde mağaraların, galerilerin çökmesi sonucu oluşurlar. Sadece yakın çevrede etki gösterirler.

2. Volkanik Depremler: Volkanizma sırasında ortaya çıkan deprem türüdür. Yakın çevreyi etkiler.

3. Tektonik Depremler: Konveksiyonel lav hareketlerinin neden olduğu levha sıkışmaları ve gerilmeleri sırasında oluşan kırıklar boyunca görülen depremlerdir. En geniş etki alanına sahip, en fazla zarar veren ve en sık görülen deprem türüdür.

Sismograf, yer hareketlerini kaydederek sarsıntıların büyüklüğünü, süresini, merkezini ve saatini ölçen alettir.

Fay (Kırık), yer kabuğu hareketleri sonucunda oluşan kırık hatlarıdır. Hareket yönlerine göre üçe ayrılırlar:

• Normal Fay
• Ters Fay
• Yanal Atımlı Fay

Dünyada üç önemli deprem kuşağı vardır:

1. Pasifik Deprem Kuşağı $dünya depremlerinin yaklaşık 4/5'i burada gerçekleşir$
2. Alp-Himalaya Deprem Kuşağı
3. Atlantik Deprem Kuşağı

Deprem bölgeleri; levha sınırları, fay hatları, volkanizma alanları, sıcak su kaynakları ve genç oluşumlu arazilerle paralellik gösterir.

🛡️ Bilgi: Deprem dalgaları birkaç çeşittir ve bunların bazıları diğerlerine göre daha yıkıcı etkiye sahiptir. Bu dalgaların özelliklerini araştırmak, depremleri daha iyi anlamanıza yardımcı olabilir!

Kayaçlar ve Topoğrafya

Yeryüzündeki kayaçlar oluşum şekillerine göre üç ana gruba ayrılır:

Püskürük Kayaçlar (Magmatik, Volkanik, Katılaşım)

İç Püskürük Kayaçlar: Yer altında yavaş soğumayla oluşurlar ve iri kristallidirler. Zamanla üstündeki tabakalar aşınınca yüzeye çıkarlar.

• Örnekler: Granit, Siyenit, Diyorit, Gabro

Dış Püskürük Kayaçlar: Yüzeyde soğuma sonucu oluşurlar ve ince kristallidirler. Yüzeyde hızlı soğuma gerçekleşir.

• Örnekler: Obsidyen (Volkan camı), Tüf (Kül), Andezit (Ankara taşı), Bazalt

Tortul Kayaçlar (Sedimenter)

Fiziksel Tortul Kayaçlar: Fiziksel ayrışma oluşumunda etkilidir. Doğal çimento ile birleşirler ve dayanıklı değillerdir.

• Örnekler: Çakıl taşı (Konglomera), Kil taşı, Kum taşı, Mil taşı

Kimyasal Tortul Kayaçlar: Kimyasal ayrışma oluşumunda etkilidir. Suda eriyebilen ve dayanıklı olmayan kayaçlardır.

• Örnekler: Kireç taşı (Kalker), Kaya tuzu (Halit), Alçı taşı (Jips)

Organik Tortul Kayaçlar: Bitki ve hayvan kalıntılarının birikmesi sonucunda oluşurlar.

• Örnekler: Kömür, Mercan, Tebeşir

📚 Kayaçların çeşitliliği, yeryüzü şekillerinin oluşumunda büyük rol oynar. Her kayaç türü, kendine özgü özellikleriyle farklı topoğrafik şekillerin meydana gelmesine katkıda bulunur.

Başkalaşım Kayaçlar (Metamorfik)

Başkalaşım kayaçları, yüksek sıcaklık ve basınç altında diğer kayaçların başkalaşıma uğramasıyla oluşurlar. Önemli örnekler:

• Kalker → Mermer
• Kum taşı → Kuvarsit
• Kil taşı → Şist
• Granit → Gnays
• Kömür → Elmas

Kayaçların Oluşturduğu Yeryüzü Şekilleri

Tor Topoğrafyası: Etrafı aşınan granitlerin yüzeyde bloklar halinde oluşturduğu şekillerdir. Ülkemizde Aydın-Çine arasında görülür. Oluşumunda etkili olan kayaç granittir.

Peri Bacaları: Volkanik arazilerde sel sularının tüflerden oluşan araziyi aşındırması sonucunda oluşur. Kapadokya, peri bacalarının en güzel örneklerinden biridir. Oluşumlarında andezit, bazalt ve tüf etkilidir.

Traverten: Su içindeki kalsiyum karbonatın çökmesi sonucunda oluşan şekillerdir. Denizli Pamukkale travertenleri, ülkemizde önemli örneklerinden biridir.

🏔️ Farklı kayaç türlerinin farklı şekillerde aşınması, doğada gördüğümüz çeşitli yeryüzü şekillerinin oluşmasına neden olur. Peri bacaları gibi ilginç oluşumlar, kayaçların farklı aşınma özelliklerinin harika birer örneğidir!

Türkiye'de İç Kuvvetler

Türkiye'de Epirojenez

Anadolu, Senozoyik (3. zaman) Tersiyer'de levhaların sıkıştırması sonucunda yükselerek kara haline gelmiştir. Dış kuvvetlerle aşınan Türkiye hafiflemiş ve epirojenez sonucu yükselmiştir.

Türkiye'de Epirojenez Örnekleri:

• Anadolu yarımadasının yükselmesi
• Karadeniz ve Akdeniz çanaklarının çökmeye uğraması
• Çukurova'nın çökmesi
• Ergene Havzasının çökmesi
• Toros ve Kuzey Anadolu dağlarının her yıl birkaç mm yükselmesi
• Ege denizi, İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşması
• Platoların geniş yer kaplaması

Türkiye'de Orojenez

Türkiye'de dağlar Alp-Himalaya dağ kuşağı sonucunda 3. zamanda oluşmuştur.

• Kıvrım Dağları: Kuzey Anadolu Dağları, Toros Dağları
• Kırık Dağları: Batı Anadolu dağları

Türkiye'de Volkanizma

Ülkemizde aktif volkanlar bulunmaz, ancak birçok volkanik arazi ve dağ vardır:

• Güneydoğu Anadolu: Karacadağ
• Doğu Anadolu: Nemrut, Süphan, Tendürek, Ağrı
• İç Anadolu: Erciyes, Melendiz, Hasan, Karacadağ, Karadağ

Kula Volkanları: Manisa sınırları içindedir. Ülkemizdeki en genç volkanik arazidir ve Türkiye'nin ilk jeopark alanıdır.

Türkiye'de Depremler

Ülkemiz Alp-Himalaya dağ kuşağında oluşmuştur ve genç oluşumludur. Bu durum, Türkiye'nin önemli bir deprem sahası olmasına yol açmıştır.

• Tektonik Depremler ülkemizde yoğun görülür. Önemli fay hatları:

  • Kuzey Anadolu Fay hattı (KAF)
  • Batı Anadolu Fay Hattı (BAF)
  • Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF)

• Çöküntü Depremleri ülkemizde karstik arazinin yoğun olduğu Akdeniz bölgesinde görülür.

• Volkanik Depremler aktif volkanlarımız olmadığı için ülkemizde görülmez.

⚠️ Türkiye'nin genç oluşumlu bir arazi olması ve önemli fay hatlarının üzerinde bulunması, ülkemizi depremler açısından riskli bir konuma getirir. Bu nedenle deprem bilinci ve hazırlığı hayati önem taşır!

Dış Kuvvetler - Akarsular

Akarsular en geniş etki alanına sahip dış kuvvettir. Karaların %70'inde etki edebilirler.

Denge Profili

Denge Profili: Akarsuyun aşındırma yapması ile arazinin 1. profilden 6. profile gelmesi, taban seviyesine yani denizle aynı seviyeye yaklaşmasıyla yatak eğiminin aldığı şekildir.

Denge Profiline ulaşmamış akarsu özellikleri:

• Yatak eğimi fazladır
• Aşındırma gücü fazladır
• Enerji potansiyeli fazladır
• Akış hızı fazladır
• Akarsuda ulaşım yapılamaz
• Tarım arazilerini sulama zordur
• Derine aşındırma fazladır
• Taban seviyesinden uzaktır

Akarsuyun Aşındırmasını Arttıran Faktörler:

• Akış hızının artması
• Eğimin artması
• Su miktarının artması
• Dirençsiz kayaçların fazlalığı
• Akarsu yatağının daralması

Aşınım Şekilleri

Plato: Akarsular tarafından yarılmış yüksek düzlüklere plato denir.

Şelale: Arazideki eğim kırıklarından dolayı yüksekten düşen sulara verilen isimdir. Daha küçük olanlarına çağlayan denir.

Dev Kazanı: Yüksekten düşen suların düştüğü yeri oymasıyla oluşan çukurlardır.

Kırgıbayır: Kurak ve yarı kurak alanlarda bitki örtüsünün seyrek olduğu yerlerde, birbirinden keskin sırtlarla ayrılmış yarıntılardır.

Peneplen: Akarsu aşınımının son evresinde oluşan deniz seviyesindeki yüzeyi az engebeli geniş düzlüklerdir.

Peribacaları: Üst kısmında bazalt ve andezit gibi sert kayaçların, alt kısmında tüf gibi aşınabilir kayaçların bulunduğu, selinti sularıyla oluşmuş sütun biçimindeki yükseltilerdir.

🔍 İlginç Bilgi: Akarsular, sadece yeryüzünü aşındırmakla kalmaz, taşıdıkları malzemelerle yeni şekiller de oluştururlar. Örneğin deltalar, nehirlerin denize döküldüğü yerlerde taşıdıkları malzemeleri biriktirmesiyle oluşur!

Vadiler

Vadi: Akarsuyun yatağını aşındırması sonucunda oluşan çanaklardır. Çeşitli tipleri vardır:

Çentik Vadi: Akarsuyun aşındırma gücünün fazla olduğu yerlerde profili 'V' şeklinde olan vadilerdir.

Asimetrik Vadi: Farklı dirençlerde kayaçlardan oluşan arazide, dirençsiz kayaçların olduğu tarafın daha fazla aşınmasıyla oluşmuş vadilerdir. Dirençli taraf daha dik kalır.

Kanyon Vadi: Farklı dirençteki tabakaların özellikle kolay aşınan malzemelerin farklı aşınması sonucunda oluşmuş yamacı dik, taraçalı vadilerdir.

Tabanlı Vadi: Akarsuyun aktığı yatağı zamanla genişletmesi sonucunda oluşan vadilere verilen isimdir.

Boğaz Vadi: Dağ sıralarının enine yarılması sonucunda oluşan vadilerdir. Yarma vadiler olarak da adlandırılırlar.

Birikim Şekilleri

Birikinti Konisi: Akarsuyun getirdiği malzemelerin yamaçta birikmesi sonucunda oluşurlar. Birikinti yelpazesi de denir.

Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin dağ eteğinde zamanla birleşip büyümesiyle oluşmuş şekillere verilen isimdir.

Dağ İçi Ovası: Akarsuyun taşıdığı malzemeleri eğimin azaldığı yerde biriktirmesi sonucunda oluşan ovalardır.

Taban Seviyesi Ovası: Akarsuyun taşıdığı malzemeleri eğimin azalmasıyla beraber taban seviyesine yakın yerlerde biriktirmesi sonucunda oluşurlar.

💧 Bu birikim şekillerinin yanı sıra akarsular, ırmak adaları ve deltaları da oluşturabilir. Bunlar, akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu ortaya çıkan farklı yeryüzü şekilleridir.