Dünyanın İç Yapısı ve Levha Tektoniği

Yeryüzü şekillerinde köklü değişiklikler meydana getiren hareketlere tektonik hareketler denir. Bu hareketleri anlamak için öncelikle dünyamızın iç yapısını bilmek gerekir.

Dünyamızın iç yapısı üç ana katmandan oluşur:

• Çekirdek: En ağır, en yoğun ve en sıcak katmandır.
• Manto: İç kuvvetlerin kaynağıdır. Hamurumsu bir yapıya sahiptir.
• Litosfer: Dünyanın dış kısmıdır. En soğuk, en ince ve en hafif katmandır.

Litosfer iki ana bileşenden oluşur:

• Sial: Yer kabuğunun en üst katmanıdır. Kıtaların altında kalın, okyanusların altında incedir.
• Sima: Sial katmanının altındadır. Okyanusların altında kalın, dağların altında incedir.

Levha Tektoniği, litosferin hareketli levhalardan oluştuğunu açıklayan teoridir. Üç tip levha vardır:

• Kıtasal Levha
• Okyanusal Levha
• Okyanusal-Kıtasal Levha

Levha Tektoniği teorisi şunları açıklar:

• Okyanusların oluşumu
• Okyanus ortası sırtların oluşumu $örn. Atlas$
• Derin okyanus çukurlarının oluşumu $örn. Mariana$
• Depremlerin oluşumu ve dağılımı
• Dağ kuşaklarının oluşumu $örn. Himalaya$
• Sıcak su kaynakları
• Volkanların oluşumu ve dağılımı

Önemli Kavram: Levha Tektoniği, yer kabuğunun büyük parçalarının $levhaların$ birbirlerine göre hareket ettiğini ve bu hareketlerin depremlere, volkanik faaliyetlere ve dağ oluşumlarına neden olduğunu açıklayan bir teoridir.

Dünya Levhaları ve Jeolojik Zamanlar

Dünya üzerinde 7 büyük levha bulunur:

• Avrasya
• Avustralya
• Pasifik
• Afrika
• Kuzey Amerika
• Antarktika
• Güney Amerika

Yeryüzünün bugünkü şeklini alması milyarlarca yıl sürmüştür. Bu süreç jeolojik zamanlar olarak adlandırılır:

4. Jeolojik Zaman (Kuvaterner)

• İklimler oluşmuştur
• Denizler şimdiki seviyelerine ulaşmıştır
• Eski uygarlıklar ortaya çıkmıştır
• İnsan ortaya çıkmıştır
• Şiddetli soğuma ve buzul çağları yaşanmıştır

3. Jeolojik Zaman (Tersiyer)

• Alp-Himalaya kıvrım dağ sistemi başlamıştır
• Yer kabuğu hareketleri ve volkanik olaylar yoğunlaşmıştır
• Büyük memeli hayvanlar ortaya çıkmıştır
• Atlas ve Hint okyanusları belirginleşmiştir
• Petrol, linyit, tuz ve barasit yatakları oluşmuştur

2. Jeolojik Zaman

• Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir
• Pangea iki parçaya ayrılmıştır
• İlk memeliler, kuşlar ve dinozorlar ortaya çıkmıştır

1. Jeolojik Zaman

• Taş kömürü yatakları oluşmuştur
• İlk kıvrım dağları $İskandinav ve Ural$ oluşmuştur
• Sıcak ve bol yağışlı iklimler, gür bitkiler görülmüştür
• Tek bir kıta $Pangea$ vardır
• İlk kara bitkileri, balıklar, deniz kabukluları ve sürüngenler görülmüştür

İlkel Devir

• İlk tek hücreli ve çok hücreli canlılar ortaya çıkmıştır
• En eski kıta ve okyanus çekirdekleri oluşmuştur
• En eski kayaçlar oluşmuştur
• İlkel atmosfer oluşmuştur

Anahtar Bilgi: Jeolojik zamanlar, yeryüzünün ve üzerindeki canlıların gelişimini anlatan zaman dilimleridir. İlk başta tek bir kıta olan Pangea'nın parçalanması ve günümüzdeki kıtaların oluşumu levha hareketleri sonucunda gerçekleşmiştir.

İç Kuvvetler ve Yeryüzü Şekilleri

İç kuvvetler, yer şekillerinin oluşumunda etkili olan yeraltı kaynaklı kuvvetlerdir.

1. Epirojenik Hareket (Kıta Oluşum Hareketi)

Yer kabuğunda gerçekleşen dikey yönlü hareketlerdir. Farklı yoğunluktaki yer kabuğu parçaları manto üzerinde dengede durur. Bu dengeye izostatik denge denir.

İzostatik dengenin bozulma sebepleri:

• Erozyonlar
• İklim değişmeleri
• Dağ oluşumları
• Volkanik faaliyetler

Epirojenik hareketler sonucunda iki önemli durum oluşur:

• Transgresyon: Deniz seviyesinin yükselmesi, ilerlemesi
• Regresyon: Deniz seviyesinin alçalması, gerilemesi

2. Orojenik Hareket (Dağ Oluşum Hareketi)

Levhaların birbirini sıkıştırması sonucu deniz dibindeki tortul tabakaların kıvrılarak veya kırılarak yükselmesi ve dağları oluşturmasıdır.

Kıvrılma: Sıkışarak kıvrılan dağlara kıvrım dağları denir.

• Yüksek kısımlar: Antiklinal
• Alçak kısımlar: Senklinal

Kırılma: Sıkışarak kırılan dağlara kırık dağları denir.

• Yüksek kısımlar: Horst
• Alçak kısımlar: Graben
• Kırık hatları: Fay

3. Volkanizma

Magmanın yeryüzüne çıkması olayıdır. Genellikle levha çarpışma yerleri ve levha uzaklaşma yerlerinde oluşur.

Volkanizma ürünleri:

• Katı: Taşlar ve küller $Lapilli, Volkan Bombası$
• Sıvı: Lavlar
• Gaz: Zehirli gazlar ve su buharı

Volkanizma iki şekilde görülür:

• Yüzey Volkanizması: Yanardağ, Maar, Krater, Kaldera oluşumları
• Derinlik Volkanizması: Batolit, Dayk, Lakolit, Sill oluşumları

Dikkat: Levha tektoniği sonuçları arasında en önemlileri dağların oluşması, depremlerin meydana gelmesi ve volkanik faaliyetlerdir. Bu olaylar, levhaların birbirine yaklaşması, uzaklaşması veya yanal olarak geçmesi sonucunda oluşur.

Depremler, Türkiye'de İç Kuvvetler ve Kayaçlar

Depremler

Yer kabuğunun derinlerinde yaşanan sarsıntıların yeryüzüne yansımasıdır. Tabakaların kırıldığı alanlara fay denir.

Depremin önemli noktaları:

• İç merkez: Depremin başladığı yer
• Dış merkez: İç merkeze en yakın yüzey noktası
• Odak derinliği: Dış ve iç merkez arasındaki mesafe

Türkiye'de İç Kuvvetler

Türkiye'nin konumu, levha hareketleri açısından oldukça aktiftir:

• Kuzeyinde Avrasya Levhası
• Güneyinde Arap ve Afrika Levhası yer alır

Levha hareketleri:

• Afrika Levhası yılda 9 mm hızla kuzeybatıya hareket eder
• Arabistan Levhası yılda 19 mm hızla kuzeye hareket eder
• Bu iki levha Anadolu'yu sıkıştırarak batıya doğru hareket etmesine yol açar
• Bu sıkışma sonucunda Anadolu'da enerji birikir ve depremler meydana gelir

Kayaçlar

Kayaçlar üç ana grupta incelenir:

1. Püskürük (Magmatik) Kayaçlar

• İç Püskürük Kayaçlar $Derinlik Volkanizması Sonucu$: Granit, Siyenit, Gabro, Diorit Daha dayanıklıdırlar
• Dış Püskürük Kayaçlar $Yüzey Volkanizması Sonucu$: Bazalt, Andezit, Obsidyen, Sünger Taşı Daha kırılgandırlar

Magmatik kayaçların genel özellikleri:

• Yeryüzünde ilk oluşan kayaç türüdür
• İçlerinde fosil bulundurmaz
• Magmanın derinlerde yavaş soğuması iri mineralleri oluşturur

2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar

• Fosil içerirler
• Fiziksel tortul kayaçlar: Çakıl taşı, Kum taşı, Kil taşı, Breş

Önemli Bilgi: Türkiye, 10.sınıf coğrafya kayaçlar konusunda öğrendiğimiz üç ana kayaç grubunun tümüne sahiptir. Anadolu'nun jeolojik yapısındaki çeşitlilik, Levha tektoniği sonucunda oluşmuştur. Özellikle Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay hatları, Türkiye'deki deprem aktivitesinin ana sebepleridir.

Kayaçların Çeşitleri ve Yer Şekillerine Etkileri

Kayaç Türleri (devam)

Kimyasal Tortul Kayaçlar

• Kireç taşı
• Traverten
• Sileks
• Alçı taşı
• Sarkıt, Dikit
• Kaya Tuzu

Organik Tortul Kayaçlar

• Mercan
• Tebeşir
• Kömür çeşitleri $Turba, Linyit, Taş Kömürü, Antrasit$

3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar

Tortul ve püskürük kayaçların yüksek basınç ve sıcaklık etkisi altında kalmaları ile oluşan kayaçlardır.

Başkalaşım örnekleri:

• Kalker → Mermer'e
• Kil Taşı → Şist'e
• Kum Taşı → Kuvarsit'e
• Granit → Gnays'a dönüşür

Kayaçların Yer Şekillerinin Oluşumu Üzerindeki Etkileri

a) İç Püskürük Kayaçların Etkisiyle

• Batolit: Büyük magmatik kütleler
• Lakolit: Mantar gibi katılaşan magma
• Sill: Yatay yönde sızan ve katılaşan magma
• Dayk: Baca gibi yukarı yükselerek katılaşan magma
• Tor Topoğrafyası: Granitlerin üzerinde oluşan irili ufaklı, yuvarlaklaşmış kütlelerden oluşan arazi

b) Dış Püskürük Kayaçların Etkisiyle

• Peri Bacaları: Tüflerin aşınması, ancak üzerindeki bazalt katmanının aşınmaya direnmesi sonucu oluşur

c) Tortul Kayaçların Etkisiyle

• Atol: Mercan resiflerinden oluşan halka şeklindeki adalar
• Karst Topoğrafyası: Kireçtaşlarının yoğun olduğu bölgelerde görülen: Dolin $Kokurdan$: Çukur şekiller Uvala: Dolinlerin birleşmesiyle oluşan büyük çukurlar Poliye: Uvaların birleşmesiyle oluşan geniş düzlükler Mağaralar
• Traverten: Kalsiyum karbonatlı suların bıraktığı tortular
• Sarkıt-Dikit-Sütun: Mağaralarda oluşan kireçtaşı şekilleri
• Mantar Kaya: Farklı aşınma sonucu oluşan şekiller

Önemli Not: Fiziksel tortul kayaçlar gibi farklı kayaç türleri, yeryüzündeki çeşitli şekillerin oluşumunda belirleyici rol oynar. Örneğin kireçtaşının yoğun olduğu bölgelerde karstik şekiller görülürken, volkanik bölgelerde peri bacaları gibi ilginç şekiller oluşabilir. 10.sınıf coğrafya kayaçlar özet konusunda bu şekillerin oluşum süreçlerini bilmek, doğal çevremizi anlamamıza yardımcı olur.