Biyoloji Ders Notu

Alternatif metin:

üç kısımdan incelenir. 1- Testisler ( Er bezleri) •Seminifer tüpçükler (Bu tüpçüklerin, içerisinde Sertoli, Leydig ve Sperm Ana Hücreleri vardır. ) • 2- Kanal sistemi • (Testisler ile eşey organını birbirine bağlayan kısımlar) ⇒Epididimis kanalı, (testislerin çıkışındaki kısım) >>Vas Deferens kanalı, (epididimisten sonraki kısım) 3-Yardımcı bezler •Prostat Bezi, •Seminal Kesecik, •Cowper Bezi(Bulboüretral bez), 4- Erkek eşey organı (penis) Seminal kesecik Prostat bezi Vas deferens Cowper bezi Seminifer tüpçükler >Zİ) Epididimis Testis Üretra Sperm Testisler • Erkek gonadları olan testisler, karın boşluğunun dışında skrotum adı verilen deriden oluşmuş bir torbada yer alır. • Testisler, embriyonun gelişim evresinde karın boşluğunda bulunur ve doğumdan hemen önce skrotuma iner. Çünkü karın boşluğundaki vücut sıcaklığında spermler sağlıklı gelişemez. • Sperm hücreleri, skrotum içerisindeki testislerde vücut sıcaklığından yaklaşık 2°C daha düşük ortamda üretilmektedir. • Testislerin temel görevi, erkek üreme hücresi olan spermleri üretmek ve eşey hormonlarını salgılamaktır. • ● Testislerin büyük bölümü, kıvrımlı seminifer tüpçüklerden oluşmuştur. Her testiste yaklaşık 1000 tane seminifer tüpcük bulunur.Ergenlikten itibaren yaşlılık dönemine kadar seminifer tüpcüklerde bulunan spermatogoniyumlarda sperm üretilir. • Seminifer tüpçüklerde, 2n kromozomlu spermana hücrelerinden mayoz bölünme ile n kromozomlu spermler üretilir. • Bu olaya spermatogenez denir. • Seminifer tüpçüklerinde, SERTOLİ, LEYDİG ve SPERM ANA HÜCRELERİ • . • • vardır. Sertoli hücreleri; ürettiği salgılarla spermlerin beslenmesini ve korunmasını sağlar. Aynı zamanda İNHİBİN adlı hormonu üretir. Leydig hücreler; erkek cinsiyet hormonu olan testosteron (androjen) salgılar. Sperm ana hücrelerinden (spermatogonyumlar ); spermatogenezle spermler oluşur. • Seminifer tüpçüklerde oluşan spermlerin dölleme ve hareket yetenekleri yoktur. . Bu spermler Seminifer tüpçüklerden Epididimis Kanallarına geçer. Kanal Sistemi • . . • • Sperm kanalları olan Epididimis ve Vas deferens boşaltım sistemine Üretra ile bağlanır. Epididimis, spermlerin seminifer tüpçüklerden çıktıktan sonra ulaştığı ilk kanaldır. Epididimis, insanda yaklaşık 5 - 6 m uzunlukta ve kıvrımlı yapıdadır. ............. (ÖNEMLİ).......... .................. Epididimis Kanalları; Spermlerin, olgunlaşıp hareket yeteneği kazanır. Döllenme yeteneği kazanması ise dişi üreme sisteminin kimyasal ortamında gerçekleşir.! Seminal kesecik Prostat bezi Vas deferens Cowper bezi Seminifer tüpçükler >zi) Epididimis Testis Üretra Sperm Vas deferens, spermlerin epididimisten sonra geçtiği kanaldır. • Vas deferens, düz kas yapısına sahiptir. • . Spermler kanal hücrelerinin salgıları ile hem beslenir hem de kanal boyunca ilerler. • Bu kanal, idrar kesesinin arkasına dolanarak seminal keseden gelen bir kanalla birleşip boşalma(ejekulasyon) kanalını oluşturur. • Vas deferens, boşaltım kanalına (üretra) bağlanır. • Üretradan spermin dışarı atılmasını sağlar. Yardımcı Bezler: • •Spermlerin hareket etmelerini ve beslenmelerini sağlayan Seminal sıvıları (semen) üreten bezlerdir. Bunlar; a)Prostat bezi, b)Seminal kesecik, c)Cowper bezi. • Seminal Sıvının Görevleri: • Spermlerin beslenmesini ve hareket etmesini sağlar. • Spermleri dişi üreme kanalındaki asitlere karşı koruyup ( dişi üreme sisteminde pH=3,5 - 4,5) bir süre hayatta kalmasını sağlar. (Seminal Sıvını hafif bazik özellikte olması ortamın nötrleşmesini sağlar.) • Spermlerin geçtiği yolları kayganlaştırır. • Spermlere enerji kaynağı olarak şeker sağlar. • Seminal keseler seminal sıvının üretildiği bezlerdir,salgısını üretra ile • • . . birleşmeden önce vas deferens kanalına boşaltır. Prostat bezi idrar kesesinin hemen altında üretrayı saracak şekilde yerleşmiştir. Spermin atılması sırasında prostatı çevreleyen kaslar istemsiz olarak kasılıp spermi üretraya boşaltırken idrarın da üretraya geçişini engeller. Böylece prostat bezi sperm ve idrarın aynı anda çıkışını önlemiş olur. Cowper bezi(bulboüretral bez) prostat bezinin altında, üretra boyunca uzanır.Üretrada kalmış asidik kalıntısını nötralize eden saydam mukus salgılar. Penis, spermlerin erkekten dişiye aktarılmasını ve idrarın dışarıya atılmasını sağlar. Spermlerin oluşumundan dış ortama atılıncaya kadar izlediği yol: Seminifer Tüpçükleri Epididimis ↓ Vas deferens (sperm kanalı) Üretra (idrar kanalı) ↓ Penis ↓ Dış ortam Sperm Hücresinin Oluşumu (Spermatogenez) • Erkek üreme sisteminde mayoz bölünme ile sperm oluşumuna spermatogenez denir. . . Sperm hücreleri, testislerin seminifer tüpçüklerinde üretilir. Ergenlikle birlikte seminifer tüpcüklerinin dış kısmına yakın yerde bulunan spermatogoniyumlar mitoz ile hızla çoğalır. • Bir taraftan hücreler mitozla çoğalmaya devam ederken bazı spermatogoniyumlar farklılaşarak 1.spermatositleri oluşturur. • • Mayoz I sonunda oluşan hücrelere ikincil spermatosit denir. Mayoz II sonunda ise her biri "n" kromozomlu eşit büyüklükte dört spermatit oluşur. Spermatitler farklılaşarak spermlere dönüşür. 2n Mitoz Birincil spermatosit 2n İkincil spermatosit n Spermatit n Sperm n 2n Mayoz I Mayoz II Spermatogonium 2n Farklılaşma Epididymis Testis Vas deferens Coiled seminiferous tubules Cross-section of seminiferous tubule Sertoli cell Germinal cell (diploid) -Primary- spermatocyte (diploid) -MEIOSIS I Secondary spermatocytes (haploid) Spermatids- (haploid) Spermatozoa (sperm) MEIOS SPERMİN YAPISI Kuyruk kilifi Kamçı Akrozom BAŞ Sentriol- Mitokondri www.biyolojidersim.com Kuyruk Spermin yapısı -Nükleus Boyun Orta bölüm • • Sperm baş, orta kısım ve kuyruk olmak üzere üç bölümden oluşur. Spermin baş kısmının ucunda Golgi aygıtından oluşturulan akrozom adı verilen kese yer alır. • Bu kesede spermin yumurtaya girişini sağlayacak hidrolitik enzimler bulunur. • Spermin orta kısmı çok sayıda mitokondri içerir. Mitokondrilerin ürettiği ATP enerjisi, kamçının yapısını oluşturan mikrotübüller tarafından kullanılarak hareket sağlanır • Çekirdeğin arka kısmında sentrioller bulunur.Sentriollerden biri gelişip içinde mikrotübül filamentlerinin bulunduğu kuyruğu oluşturur.Kuyruk spermin hareketini sağlar. Erkek Üreme Sistemini Kontrol Eden Hormonlar • Erkek üreme sisteminde folikül uyarıcı hormon (FSH), lüteinleştirici hormon (LH) ve testesteron hormonları etkilidir. . FSH ve LH, hipofiz bezinden, Testesteron ise testislerdeki leydig hücrelerinden salgılanır. ⚫ - Folikül uyarıcı hormon (FSH): Testislerde sperm oluşumunu uyarır ve spermatogenezi başlatır. • -Lüteinleştirici hormon (LH): Testislerdeki leydig hücrelerine etki . ederek testesteron hormonunun salgılanmasını sağlar. ⚫ -Testesteron, sperm oluşumunu ve erkeklere özgü kıllanma, ses kalınlaşması gibi ikincil eşey özelliklerin de ortaya çıkmasını sağlar. (-) Negatif Geri Bildirim Hipotalamus GnRH (-) Negatif Geri Bildirim (-) Negatif Geri Bildirim Hipofiz FSH Testis Sertoli hücreleri İnhibin Spermatogenez LH Testis Leydig hücreleri Testosteron DİŞİ ÜREME SİSTEMİNİN YAPISI Dişi Üreme Sisteminin Görevleri: 1.Oogenez ile yumurta hücresini oluşturmak. 2. Dişi eşey hormonlarını üretmek. 3.Yumurtayı döllenmenin gerçekleşeceği yere taşımak 4.Embriyonun gelişimi için uygun bir ortam sağlamak. 5.Doğuma kadar fetüsü taşımak 6.Oluşan yavru bireyin doğumunu sağlamak. Dişi Üreme Sistemini Oluşturan Yapılar: ● a) Yumurtalıklar (ovaryumlar), b) Yumurta kanalı (fallopi tüpü), c) Döl yatağı (uterus, rahim), d) Döl yatağı ağzı (serviks) e) Vajina (doğum kanalı) Yumurta kanalı Endometriyum Yumurtalık Vajina Rahim Rahim ağzı YUMURTALIKLAR(OVARYUMLAR) 1- Vücudun ön tarafında, karın boşluğunun hemen altında, sağ ve solda yer alan oval şeklinde bir çift organdır. 2- Asıl görevi yumurta hücresini oluşturmaktır. 3- Yumurta, yumurtalıklardaki çok sayıda bulunan Folikül denilen yapılarda Oogenez denilen olayla üretilir. Her ay yumurtalıkların birinde genellikle bir yumurta üretilir. 4- Ovaryumlarda ayrıca Östrojen ve Progesteron gibi hormonları salgılar. • Yumurtalıklar folikül adı verilen yapılarla doludur. • Her bir folikülde oosit adı verilen kısmen gelişmiş yumurta hücresi ve onu çevreleyen destek • hücreleri yer alır. Destek hücreleri, yumurtanın oluşumu ve gelişimi sırasında yumurtayı beslemekle ve korumakla görevlidir. • Folikül, yumurtalıklarda bulunan ve östrojen salgılayan bir yapıdır. • Fetüs halindeyken foliküller oluşmaya başlar ve folikül içinde bulunan oogonyumlar farklılaşarak primer oosit halini alır. • Primer oositler ergenliğe kadar değişikliğe uğramadan beklerler. • • Ergenlikle beraber foliküller gelişmeye başlar ve hipofiz hormonlarının denetimi ile östrojen ve progesteron hormonu salgılarlar. >>Her ay yumurtalıklardan bir tanesi içinde birden fazla folikül gelişmeye başlar. Sadece bir tanesi gelişimini tamamlayarak yumurta hücresini üretir. (Genellikle) Yeni doğan kız bebeklerde her iki yumurtalıkta yaklaşık 1-2 milyon folikül bulunur. Ergenlik dönemi ile menopoz dönemi arasında 500 kadar folikül tam olarak olgunlaşabilir. Diğer foliküller ise parçalanır ve geri emilir. Sarı cisim Yırtılmış olgun kesecik Beyaz cisim YUMURTALIK KESİTİ -Fallop tüpü Birincil folikul Doğurgan epitel Oosit (yumurta) İkincil folikül Graff folikülü YUMURTA KANALLARI(FALLOP TÜPLERİ) • Yumurtalıkla rahim arasında bulunan bir kanaldır. • Yumurta kanalının ( ovaryumun) yumurtalığa bakan ucu kirpikli (silli) huni şeklindedir. • Kirpiksi uzantılar, yumurtalıktan atılan yumurtanın yumurta kanalına alınmasını sağlar. Yumurtanın rahime taşınması, yumurta kanalının içindeki sillerin tek yönlü dalgalanma hareketi yapması ile sağlanır. • Yumurta fallopi tüpünde döllenir. Döllenmiş yumurtanın (zigot) ilk mitoz bölünmelerini geçirdiği yer burasıdır. 3 ile 5 gün içerisinde rahime ulaşır. Rahim (uterus) Serviks Vajina Yumurta kanalı Yumurta kanalı Endometriyum Yumurtalık Vajina Rahim Rahim ağzı . • ● • Zigot bölünmelerle blastosist evresine gelişir. Blastosist, rahim duvarına tutunup yerleşirse gebelik gerçekleşir. Döllenmiş yumurtanın, yumurta kanalında gelişimini sürdürmesine dış gebelik denir. Bu durumdaki gebelik devam ederse yumurta kanalını yırtarak ciddi iç kanamalara neden olabilir. Doğumsal bakteri enfeksiyonları ve cinsel yolla bulaşan hastalıklar, yumurta kanalında zedelenmeye yol açarak dış gebelik olasılığını artırabilir. Döl yatağı (rahim, uterus): • Karın bölgesinin alt tarafında, idrar kesesinin arkasına yerleşmiş, kalınduvarlı, kaslı bir organdır. • • • • • • Rahim, gebelik gerçekleşirse 3-4 kilogramlık fetüsü barındırabilecek kadar esneyebilir. Rahmin iç kısmını kaplayan epitel tabaka endometriyum adını alır. Endometriyum kan damarları yönünden zengindir. Epitel tabakası bol miktarda mukus salgılar. Âdet döngüsünde hormonların etkisiyle endometriyum kalınlığı artar. Buradaki hücreler mitoz bölünmeler geçirerek bu tabakayı kalınlaştırıp embriyo gelişimi için hazırlar. Embriyo, gelişiminin 2 -4. haftaları arasında endometriyumdan beslenir. • Daha sonra besin ve oksijen ihtiyacını, gelişen plasenta aracılığıyla anne kanından karşılar. • Döllenme yoksa endometriyumun iç çeperi, bir miktar doku sıvısıyla ve kanamayla vajinadan atılır. Buna menstrüasyon(adet kanaması) denir. Serviks • Rahimin vajinayla birleştiği rahim ağzı açıklığıdır. . Vajina . ● Döllenmemiş yumurtanın dışarı atılmasını, çiftleşme sırasında spermlerin dişi vücuduna bırakılmasını sağlayan dişi üreme sisteminin dışa açılan bölümüdür. Kaslı ve esnek bir yapıya sahiptir.Gebelik gerçekleşmiş ise bebeğin doğum kanalı olarak da görev yapar. Yumurtalık Endometriyum Yumurta Kanalı Rahim Rahim Ağzı Vajina Oogenez • Yumurtalıkta bulunan yumurta ana hücrelerinden (2n) mayoz bölünmeyle yumurta hücrelerinin üretilmesine oogenez denir. • • • Dişi bireylerde yumurta hücresinin gelişimi anne rahminde başlar ve belirli bir yaşa gelinceye kadar sürer. Erkeklerde sperm sayısı sınırsız olmasına karşın yeni doğmuş bir kız çocuğunun yumurtalıklarında birincil oosit durumundaki hücre sayısı yaklaşık 300.000 kadardır. Bu yumurtalar ergenlik dönemine kadar birincil oosit olarak bekler. Ergenlik döneminden itibaren hormonların etkisiyle gelişimini tamamlar. Yumurtalıkta çok sayıda kesecik (folikül) bulunur. • Her kesecikte ise bir tane birincil oosit vardır. • Her ay genellikle bir tane birincil oosit olgunlaşarak döllenmenin gerçekleşebilmesi için yumurtalığın dışına bırakılır. Oogenez evreleri • Oogenez, iki evrede gerçekleşir. • 1. Doğum öncesi olgunlaşma evresi • 2. Doğum sonrası olgunlaşma evresi • 1. Doğum öncesi olgunlaşma evresi • a. Yumurtalık ana hücresi mitozla çoğalarak oogoniumları meydana getirir. • b. Oogonyumların bir kısmı mitozla bölünürken bir kısmı da büyüyerek birincil oositleri oluşturur. • Birincil oositler doğuma yakın mayoz I profaz evresinde durmuştur. Doğum sonrası olgunlaşma evresi • a. Doğumdan sonra tüm birincil oosit, I. Mayozun profaz evresinde dinlenme evresine girerler. Bu evrede ergenliğe kadar kalırlar. • ⚫ b. Ergenlik ile birlikte folikül olgun hale gelince mayoz I tamamlanır. Büyüklükleri farklı ancak n kromozomlu iki yavru hücre oluşur. . ⚫ c. Bunlardan biri sitoplazmanın büyük bölümünü alan ikincil oosit, diğeri ise az sitoplazma kapsamlı birinci kutup cisimciğidir. ⚫d. İkincil oosit, mayoz II metafaz evresinde beklerken ovulasyon gerçekleşir, folikülden dışarı atılır. Fallop tüpüne alınır. • e. İkincil oosit, fallop tüpünde bir spermle döllenirse II. Mayoz bölünme tamamlanır. • Döllenmiş yumurta oluşur. Spermle karşılaşmaz ise ikincil oosit dejenere olur. Ergenlik döneminden itibaren Embriyoda Mitoz Mayoz I Profaz Oogonium 2n Birincil oosit 2n Çocukluk döneminde yumurtalıklar pasiftir. Birincil oosit 2n Birinci kutup hücresi n İkincil oosit n Döllenme İkinci kutup hücresi n Mayoz II Metafaz n Zigot 2n Mayoz II Mayoz I esi RI I. kutup cisimciği n Valesi sory Ka sorung 2n NLARI Mitoz Yumurta ana hücresi (Oogonyum) 2n Mayoz I n n Mayoz II Birincil oosit soru ka YAYINL İkincil oosit n II. kutup cisimcikleri ölür. soru YAn Ootit Farklılaşma Yumurta hücresi Yumurta Hücresinin Yapısı Yaklaşık 150 mikron büyüklüğündedir. Bu büyüklük insan vücut hücrelerinin (örneğin lenfosit) 100 katı kadardır. ⚫Yumurta hücresinin hacmi sperm hücresinin 250.000 katı kadardır. •Spermin küçük ve hareketli olmasına karşın yumurta büyük ve hareketsizdir. Sentrozom organeline sahip olmayan sitoplazması normal hücrelerden daha fazla olan "n" kromozomlu bir hücredir. Zona pellusida Yumurta zarı Çekirdek Sitoplazma Farklılaşmış folikül hücreleri ● • Örtülerin yapısı ve sayısı türe göre farklılık gösterebilir. Memelilerde yumurta zarı protein, glikoprotein ya da polisakkaritlerden oluşan ve zona pellusida adı verilen jel benzeri örtüyle çevrilidir. Memelilerde yumurta, gelişim aşamasında folikül hücreleri ile çevrilidir. • Yumurtalık dokusundan gelişen bu hücreler yumurtayı besler ayrıca zona pellusidanın oluşumuna katılır. • Yumurta bırakıldıktan sonra da farklılaşarak koruyucu bir örtü şeklinde yumurtayı çevreler. • Zona pellusida türe özgüdür. Yumurtanın türe özgü spermler ile döllenmesini sağlar. • Zona pellusida tarafından üretilen fertilizin maddesi glikoprotein yapıdadır ve yumurtanın spermleri kendine doğru çekmesini sağlar. • Spermin yumurta zarına ulaşması ile birlikte zona pellusida sertleşir ve diğer spermlerin yumurtaya girmesini önler. DİŞİ ÜREME SİSTEMİNİN HORMONAL KONTROLÜ GnRH Hipotalamusun hormonudur. Üreme ile ilgili salgılatıcı faktör (RF) çeşidi olan GnRH hipofizin ön lobundan FSH ve LH hormonlarının salgılamasını sağlar. . Hipofiz hormonları: FSH (Folikül uyarıcı hormon): Hipofiz ön lobundan salgılanır. LH (Lüteinleştirici hormon): Hipofiz ön lobundan salgılanır. LTH (Lüteo Tropik Hormon = Prolaktin): Hipofiz ön lobundan salgılanır. Oksitosin Hipofiz arka lobundan salgılanır. Ovaryum hormonları: OSTROJEN: Hipofiz denetiminde Ovaryumdan salgılanır. PROGESTERON: Hipofiz denetiminde Óvaryumdan salgılanır. • FSH: Hipofizin ön lobundan salgılanır. • Ovaryumları uyararak folikül gelişmesini, olgunlaşmasını sağlar, oogenezi başlatır, yumurtanın olgunlaşmasını sağlar, ve folikülden östrojen hormonu salgılanmasını sağlar. LH: Hipofizin ön lobundan salgılanır. • Folikülün yırtılıp Ovulasyonu ( yumurtlamayı) sağlar. Yırtılan folikülün yağ ile dolarak Korpus luteum ( Sarı cisim) halini almasını sağlar. Ayrıca Korpus luteumdan az miktarda östrojen çok miktarda progesteron salgılattırır. . LTH (Prolaktin): Hipofizin ön lobundan salgılanır. Süt bezlerinin gelişmesini ve annelik iç güdüsünün oluşmasını sağlar. • Oksitosin: Hipofizin arka lobundan salgılanır. • Rahim kaslarının kasılmasını sağlayarak doğumu başlatır ve süt bezlerinden süt salgılanmasını sağlar. . Östrojen: •Folikülden salgılanarak rahim iç dokusunun gebeliğe hazırlanmasını sağlar. •Uterustaki (rahimdeki) doku Sıvısı miktarını arttırır. •Menstruasyonun düzenlenmesini sağlar. ⚫İkincil eşey karakterlerinin oluşmasını sağlar. • . Progesteron: ⚫Korpus luteumdan salgılanır. •Rahim iç duvarının gebeliğe hazırlanmasını sağlar. (Embriyonun tutunması için döl yatağının hazırlanmasını, Endometriyumun( rahim iç duvarının) gelişmesini sağlar.) •Fallop tüpü hücrelerinde besin depo edilmesini sağlar. •Uterustaki (rahimdeki) doku Sıvısı miktarını arttırır. ⚫Östrojenle birlikte Menstruasyonun düzenlenmesinde önemli rol oynar. •Süt bezlerinin gelişmesinde de etkilidir. • Gebelik durumunda döl yatağında kas kasılmasını önleyerek gebeliğin sürmesini sağlar. Azalırsa düşük gerçekleşebilir. MENSTRUASYON DÖNGÜSÜ Ergenlik ile menopoz arasında ortalama 28 gün süren, yumurta hücresinin üretimi ve üreme sisteminin gebeliğe hazırlanmasını sağlayan döngüdür. ♦Bu olay progesteron ve östrojen hormonlarının denetiminde gerçekleşir. ♦Menstrual döngü kısaca; Dişilerde, yumurtalıklarda ve buna bağlı olarak rahimde meydana gelen değişiklikler olarak da tanımlanabilir. • . Dişi üreme sisteminde ortalama olarak ayda bir yumurta olgunlaşır ve döllenmeye hazırlanır. Eğer döllenme gerçekleşir ve hamilelik başlarsa hamilelik boyunca yeni yumurta üretimi durdurulur. Döllenme gerçekleşmezse döllenmemiş yumurta ve hamilelik için hazırlanmış endometriyum yıkılarak dışarı atılır; bir sonraki yumurtanın üretilmesine geçilir. • 4 evreden oluşmaktadır. 1) Folikül Evresi (yumurta oluşum evresi) (0-14 Gün) 2) Ovulasyon Evresi (yumurtlama evresi) (14. Gün) 3) Korpus Luteum Evresi (14-28 Gün) 4) Menstruasyonun Evresi (28 - 5 Gün) ( 28. günden sonraki 3-5 gün süresince devam eder.) • Folikül evresi (10-14 gün): Folikülde yeni bir yumurtanın geliştiği . evredir. • Hipofizden FSH salgılanır. Bu hormon yumurtalıktaki folikülleri uyarır. . • Foliküllerden biri gelişir, folikül kılıfı kalınlaşır ve içi sıvı dolar. . Foliküldeki yumurta hücresi olgunlaşarak döllenme özelliği kazanır. Bu evrede folikülden östrojen hormonu salgılanır. Kanda östrojen hormonu arttığında hipofizin FSH salgısı azalır. • Folikül içinde yumurtanın olgunlaşma süresi ortalama 10-14 gün sürer . . Ovulasyon Evresi (14. gün): • Folikülün yırtılıp olgunlaşmış ikincil oositin serbest hâle gelmesine ovulasyon (yumurtlama) denir. • Ovulasyon hipofizden salgılanan LH hormonunun etkisiyle gerçekleşir. . • İkincil oosit yumurtalıklardan fallopi tüpüne geçer. •⚫ Döllenme ve hamileliğin başlama ihtimalinin en fazla olduğu evre • ovulasyondan sonraki birkaç gündür. Ovulasyon evresinde yumurta, yumurta kanalına geçer. Burada spermle karşılaşırsa döllenme olur. gelişme aşamasında olan folikül olgunlaşmaya başlayan folikul olgunlaşmış folikul yumurtalık bağ dokusu korpus luteum ikincil Dosit patlayan folikul yumurtalık çıkışı yumurta • . • Korpus luteum evresi (10-14 gün): Ovulasyon evresinde yırtılan folikül, sarı renkli yağ damlacıkları taşıyan ve korpus luteum (sarı cisim) adı verilen yapıya dönüşür. Bu dönüşüm LH'nin folikülü uyarmasıyla gerçekleşir. Korpus luteum, hormon salgılayan bez özelliği taşır ve çok miktarda progesteron, daha az miktarda da östrojen hormonu salgılar. Progesteron hormonu döl yatağını embriyonun yerleşme olasılığına karşı hazırlar. Progesteronun etkisiyle döl yatağının iç duvarı kalınlaşarak süngerimsi bir yapı hâlini alır. • Kılcal damarlar genişler. Kan ve mukus salgısı artar. • İnsan koryonik gonadotropin hormonunun etkisiyle korpus luteum • bozulmadığı için gebeliğin 5. ayına kadar progesteron hormonu salgılamaya devam eder. Gebeliğin ileri dönemlerinde progesteron hormonu plasentadan salgılanır. • Gebeliğin ileri ki dönemlerinde plasenta oluşur ve korpus luteum bozulur. Menstruasyon Evresi (3-5 gün) • Yumurta döllenmezse korpus luteumun yapısı bozulur ve progesteron . salgısı azalır. • Döl yatağı iç duvarı parçalanır. • • Oluşan doku parçaları döllenmemiş yumurtayla beraber kanamalar hâlinde vajinadan dışarı atılır. Kanamanın ilk günü yeni bir menstrual döngünün birinci günüdür. MENSTRUAL DÖNGÜDE HORMON DEĞİŞİMİ Menstrual döngü birçok hormonun işlev gördüğü pozitif (+) ve negatif (-) geri bildirim kontrolü altında gerçekleşir. Yumurtalığa ait Kandaki hipofiz Juop hormonian LH FSH Günler Büyüyen foliküt . Yumurtalık Endometriyum hormonlarının kandaki kalınlığı Maznp FSH Olgunlaşan folikul Ostrojen Progesteron Ostrojen Endometriyum Günler 1234 Menstruasyon Folikul evresi LH Korpus luteum Bozulan Ovulasyon 14 korpus luteum 218 Progesteron 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 123 Menstruasyon Ovulasyon (14. gün) Korpus luteum evresi Hipofiz hormonlarının kandaki düzeyi Yumurtalık hormonlarının kandaki düzeyi Yumurtalığa ait döngü Hormonal salgıya bağlı olarak döl yatağı astarında görülen değişiklikler Kandaki konsantrasyonu! Kandaki konsantrasyonu FSH Hipofizden salgılanan hormonlar Yumurtalıktan salgılanan hormonlar Östrojen 14 14 Progesteron Folikul Yumurtlama Korpus luteum Menstruasyon evresi Folikül evresi Korpus luteum oluşumu 28 Gün 28 Gün 28 Gün Menstrual döngü sırasında hormonlarda, yumurtalıkta ve döl yatağında görülen değişiklikler İnsanda Döllenme • Döllenme, sperm çekirdeği ile yumurta çekirdeğinin kaynaşmasıdır. Döllenmenin ardından oluşan döllenmiş yumurtaya zigot adı verilir. Zigot döllenmenin ardından çeşitli evrelerden geçerek yeni bireyi oluşturur. Bu sırada büyüme ve gelişme olayları görülür. • >> Döllenme olayı fallop tüpünde (yumurta kanalında) gerçekleşir. >> Spermin baş kısmı yumurtaya girer kuyruk kısmı dışarıda kalır. >> İnsanlarda döllenmiş yumurtada bulunan organellerden sentrozomun kaynağı sperm, mitokondrinin ve golginin kaynağı ise yumurtadır. 2. Akrozomdan zona pellusida içine enzimler salınır. 1. Sperm reseptör molekülere bağlanır. Sperm zona pellucida Akrozom Hidrolitik enzim 3. Spermin zar proteinleri yumurta zarındaki reseptöre bağlanır. Yumurta hücre zarı Protein reseptör 4. Yumurta ve sperm zarının kaynaşmasıyla sperm içeriği yumurtaya girer. Enzim taşıyan kesecik Sperm çekirdeği In vitro Fertilizasyon (tüp bebek) Yöntemleri • • . Dişi veya erkek üreme sisteminden kaynaklanan bazı sebeplerden dolayı çocuk sahibi olamama durumuna kısırlık denir. Çocuk sahibi olamayan çiftler için yardımcı üreme teknikleri geliştirilmiştir. Günümüzde en yaygın kullanılan yardımcı üreme teknikleri tüp bebek ve mikroenjeksiyon yöntemleridir. • İn vitro fertilizasyon (IVF) = tüp bebek • IVF işlemi, bir kadının yumurtlama sürecini izlemek, yumurtayı yumurtalıklardan almak ve laboratuvar ortamında sperm ile dölleyerek döllenmiş yumurtanın (zigot) daha sonra anne adayının rahmine tekrar aktarılması şeklinde bir tedavi yöntemidir. ● . Başka bir yöntem olan mikroenjeksiyon uygulaması ile sperm, bir cam pipet yardımıyla yumurtanın içerisine aktarılır. Hafif bir elektrik akımı verilerek çekirdeklerin birleşmesi sağlanır. Dış ortamdaki bu döllenme olayı sonrasında zigot belirli bir büyüklüğe gelişince rahime yerleştirilerek hamilelik sağlanır. Bu yönteme de tüp bebek yöntemi denir. . • Embriyonik Gelişim BÜYÜME Canlıların yapısını oluşturan hücrelerin sayıca ve hacim olarak artmasına denir. • Tek hücreli canlılarda büyüme, sitoplazma artışına bağlı olarak gerçekleşen hacim ve kütle artışıyla olur. • Çok hücreli canlılarda ise büyüme, hücre bölünmesi ve hücre kütlesinin artışı sonucu olur. GELİŞME . • Zigottan başlayıp yeni bir bireyin meydana gelmesiyle sonuçlanan olayların hepsine birden gelişme denir. Zigot oluşumundan sonra ana rahmindeki canlıya gelişiminin ilk 8 haftasında embriyo, 8 haftalıktan doğuma kadar geçen sürede ise fetüs denir. Bu sırada birbirini takip eden evreler görülür. • Bu evreler sırasıyla • • segmentasyon, ⚫ blastula, • ⚫ gastrulasyon, ⚫ farklılaşma ve organogenez olarak adlandırılmaktadır. • SEGMENTASYON • Yumurta kanalı içerisinde oluşan zigotun geçirmiş olduğu ilk mitoz bölünme evresine segmentasyon denir. • • • Segmentasyon sırasında büyüme (kütle artışı) olmaz ve toplam hacim değişmez. Zigotun bölünmesi ile oluşan her bir hücreye blastomer denir. 3-4 gün içerisinde zigot çok sayıda küçük hücreden oluşmuş dut şeklindeki morula halini alır. • (Birbirleriyle aynı büyüklük ve genetik özelliklere sahip blastomerlerin oluşturduğu dut görünümündeki bu hücre topluluğuna morula denir.) • ⚫ Döllenmeden 6-7 gün sonra embriyoda yaklaşık 100 hücre vardır. Bu hücreler ortası sıvI ile dolu bir yapı oluşturur. Oluşan embriyonun bu haline blastula (blastosist) denir. . Blastula içindeki sıvıya ise blastosöl denir. Blastosist halindeki embriyo, endometriyuma (rahim iç dokusu) ulaşarak tutunmaya başlar. • Blastosistin endometriyum tabakasına tutunması ve gömülmesi olayına İMPLANTASYON adı verilir. . İmplantasyon sırasında zona pellisuda çözünür,blastosisti çevreleyen hücreler endometriyumla temas eder.Bu hücreler salgıladıkları enzimlerle blastosistin endometriyum içine gömülmesini kolaylaştırır. • Segmentasyon sırasında hücre farklılaşması gerçekleşmediğinden oluşan her bir blastomer yeni canlıyı oluşturabilecek yetenektedir. • • Zigotun ilk bölünmelerinde oluşan blastomerler birbirinden ayrılarak segmentasyonlarına ayrı ayrı devam ederse çoğul gebelik oluşur. Oluşan yavruların genetik özellikleri aynı olur. Ör: Tek yumurta ikizleri Yumurta Zigot 2 hücreli evre Blastomer 4 hücreli evre Blastosöl Yumurta Zigot Blastosist 2 hücreli evre Morula Blastomer 4 hücreli evre Rahme tutunan blastosit Morula 8 hücreli evre Blastosist 4 hücreli evre 2 hücreli evre Zigot Yumurta çekirdeği Sperm çekirdeği İkincil oosit Döllenme Gastrulasyon • • • . • . Blastulanın alt yüzeyinde yer alan hücreler blastula boşluğuna doğru göç etmeye başlar. Bu hücre göçüyle birlikte embriyo, gastrula adını alır. Hücre göçüyle beraber insanda üç tabakalı embriyo oluşur. Bu tabakalar dıştan içe doğru; Ektoderm, Mezoderm ve Endodermdir. Örneğin; ektoderm tabakasından kıl, tırnaklar, göz merceği gibi yapılar oluşur.Endodermden solunum yolu, karaciğer, pankreas gibi yapılar oluşur. Farklılaşma gastrula evresinde başlar. Gastruladan önceki embriyoların yapısındaki blastomerlerin her biri yeni bir insana dönüşebilme yeteneğine sahipken gastruladan itibaren hücrelerin her birinin yeni bir insanı oluşturma yeteneği yoktur. • Hücre göçüyle birlikte gastrula boşluğu oluşur ve boşluğun dışarı açılan kısmına blastopor(ilk ağız) denir. • Gastrula boşluğu ileriki dönemlerde sindirim borusunu oluşturacaktır. Ektoderm Endoderm Blastopor Sindirim kanalı oluşumu Organogenez • Embriyonik tabakaların farklılaşarak doku ve organları oluşturmasıdır. • Omurgalı embriyolarında ilk oluşan organ notokorddur. ● • Blastula halindeki embriyo endometriyuma tutunur. Blastulanın yapısındaki hücrelerden HCG salgılanır. • Bu hormon korpus luteumun bozulmasını engelleyerek gebeliğin devam etmesini sağlar. • Gebeliğin ilerleyen aşamalarında (yaklaşık 1 ay sonra) rahim içerisinde koryon sayesinde plasenta gelişir ve embriyo plasenta aracılığı ile beslenir. • Ayrıca plasenta progesteron hormonu salgılayarak gebeliğin devam ettirilmesini sağlar. İki Zigot Dört blastomer blastomer Blastula Morula Blastosöl Gastrula Gastrula boşluğu Ektoderm Mezenşim hücreleri Endoderme dönüşecek hücreler Blastopor Endoderm . • . Allantoyis gelişerek embriyo ile plasenta arasında göbek bağını oluşturur. Göbek bağı içerisinde bir toplar, iki atardamar bulunur. Atardamarlar kirli kan, toplardamar temiz kan taşır. • 8. haftadan sonra embriyo fetüs adını alır. • 40. haftaya kadar rahim içerisinde gelişimini devam ettirir. Plasenta Plasenta ---- Göbek kordonu 美美美 Fetüs kan damarları Anne kan damarları • Farklılaşma ve organogenezi etkileyen faktörler olaylar: • Hücre tabakalarının katlanması • Hücre tabakalarının yarılarak ayrılması • • Hücrelerin yoğun olarak kümeleşmesi Programlanmış hücre ölümleri. Embriyonun anne karnındaki beslenmesi: • Anne ile bebek arasındaki her türlü madde alışverişi plasenta (son, eş) adlı organ aracılığıyla gerçekleşir. • Plasentanın bir bölümü endometrium'a yerleşmiş diğer ucu ise göbek kordonuna bağlıdır. Göbek kordonu da fetüs ile plasenta arasında madde alışverişi görevini üstlenmiştir. • Plasentanın görevleri • Embriyoyu uterusa bağlar. • Anne ile embriyo arasında madde alışverişini sağlar. • Fetüs için beslenme, solunum ve boşaltım organı olarak görev yapar. • -Endokrin bez gibi hormon salgılar. (östrojen ve progesteron) Göbek Kordonu • Göbek kordonunun amacı plasenta ile bebek arasındaki madde alışverişini sağlayan damarları korumaktır. • Annenin atardamarıyla getirilen kan, plasentadaki kan gölcüklerine boşaltılır. • Bu kandaki besin, oksijen, vitamin, mineral ve antikor gibi faydalı maddeler göbek kordonundaki toplardamar ile embriyoya ulaştırılır. • Embriyonun ürettiği karbondioksit, amonyak gibi zararlı maddeler göbek kordonundaki atardamarlar ile plasentaya oradan da annenin boşaltım organlarına ulaştırılır. Anne ve embriyo, plasentada madde alışverişi yaparak embriyonun beslenmesini, bağışıklıkla korunmasını, solunum gazlarının alınıp verilmesini ve embriyonun metabolik atıklarının uzaklaştırılmasını sağlar. • Anne kanı, bir toplardamar aracılığıyla plasentadan ayrılır. Embriyoda solunum, sindirim ve boşaltım sistemleri aktif görev yapmaz. Amniyon • Amniyon, embriyoyu kuşatan sıvıyla dolu kesedir. • Bu kese, bebeği yaralanmalara, basınca ve diğer olumsuz koşullara karşı korur. • • Aynı zamanda, bebeğin sıcaklığını düzenlemeye ve bebeğe hareket kolaylığı sağlanmasına da yardımcı olur. Döllenmenin 4. haftasında kalp, dakikada yaklaşık 65 atımla çalışmaya başlamıştır. • Gebeliğin 3. ayından sonra embriyo, fetüs olarak adlandırılır. Bu döneme fetal evre denir. • ● Fetal evrede organlar artık daha belirgin bir hâl alır. Ancak doğuma kadar hatta doğumda bile fetüsün sinir sistemi, böbrekler ve karaciğer gelişimi tam anlamıyla tamamlanmamıştır. ⚫ İnsanlarda toplam gebelik süresi 38-40haftadır. (yaklaşık 270 gün) • Bu dönemden önce doğan çocuklar prematüre olarak adlandırılır. ● . . Doğum başladığında uterustaki kasılmalar sayesinde serviks genişler. Serviksin genişlemesi, hipofizden oksitosin salgısını artıran sinirlerin uyarılmasına neden olur. • Salgılanan oksitosin, uterusun kasılmalarını artırır ve doğum gerçekleşir. • • Hipofizden salgılanan prolaktin meme bezlerinin süt salgılamasını uyarır. Oksitosin hormonu ise sütün kanallardan boşaltılmasını sağlar. Gebelikte; fetüs (yaklaşık 3500 g), plasenta, amniyon SIVISI, uterus, meme dokusu gibi yapıların ağırlığının artmasıyla anne, yaklaşık 12-13 kg alır. • Anne adayının gebelik sırasında; • Tütün ve tütün mamulleri, alkol ve bağımlılık yapan madde kullanması . Annenin gebelik sırasında geçirdiği enfeksiyonlar Doktor kontrolü dışında ilaç kullanımı • Yeterli ve dengeli beslenememesi • Yoğun stres • Radyasyona maruz kalması • Düzenli kontrollere gitmemesi gibi etmenler, çocukta kalıcı hasarlar bırakabilir.