9. sınıf biyoloji

Alternatif metin:

meydana gelir. 4-) canlının kalıtım maddeleri hücrelerde bulunur. 5-) çok hücreli canlıların hücreleri, farklı gruplar altında bir araya gelerek tek bir birim gibi çalışır ve dokusal yapıyı meydana getirir. ми Prokaryot hücre (Bakteri hücresi) Hücre duvarı Pilus DNA Ökaryot hücre (Hayvan hücresi) Çekirdek zarı Sentrozom Koful Lizozom Sitoplazma Çekirdek Mitokondri Kamçı Mezozom Ribozom Granülsüz Hücre zari Endoplazmik Retikulum Granüllü Ribozom Hücre zari Golgi aygıtı Endoplazmik Retikulum • Protein Glikoprotein Karbonhidrat Glikolipit Kolesterol Por Kanal proteini Karbonhidrat Protein HÜCRE ZARI NEDİR? hücreyi ve hücre organellerini sararak dış ortamlarından ayıran, hücreye yapısal ve mekanik bütünlük sağlayan seçici geçirgen bir yapıdı Bitkisel ve hayvansal bütün hücrelerde bulunan bu zar canlı olup çok ince bir yapıya sahiptir. Buna karşılık bitki hücrelerinde cansız olarak kabul edilen bir bitki kılıfı (selüloz çeper) hücre zarının dışında yer alır. Fosfolipit HÜCRE ZARININ YAPISI • –Hücre zarı protein, lipit ve karbonhidrat moleküllerinden meydana gelmiştir • hücreyi çepeçevre sarar ve hücreye Şekil verir • Protein (%55) > Lipit (%42) > Karbonhidrat (%3) şeklindedir. • -zarın yapısında iki sıra halinde fofolipit tabakası bulunur. • • Fosfolpitlerin suyu seven (hidrofilik) baş kısımları dışta, suyu sevmeyen (hidrofobik) kuyruk kısımları ise içe doğru yerleşmiştir. • Lipit tabakası sürekli hareket hâlindedir ve akıcı bir durumdadır. Zara esneklik sağlar. • -Zardaki protein molekülleri lipit tabakalarının arasına gömülüdür ya da yüzeyinde bulunur. HÜCRE ZARININ ÖZELLİKLERİ • Canlıdır. Esnektir. • Akıcıdır. • Mozaiktir. • Porları vardır. . . not Karbonhidrat, yağ ve protein moleküllerinden oluşmuştur. • Günümüzde geçerli hücre modeli olan akıcı mozaik zar modeli Seymour Jonathan Singer ve Garth L. Nicolson tarafından 1972 yılında ortaya koyulmuştur. •Hücre zarının yapısını açıklayan görüşe akıcı- mozaik zar modeli denilmektedir. hüceyi dış etkenlere karşı korur. • hücre içine yararlı maddeleri alır zararlı maddeleri dışarı atar bu yüzden seçici-geçirgendir еее HÜCRE ZARINDAN KOLAYLIKLA GEÇEN MADDELER • ⚫ 1-) KÜÇÜK MOLEKÜLLER • 2-) OKSİJEN VE KARBONDİOKSİT GİBİ HÜCRE DUVARI • . • GAZLAR 3-) YAĞDA ÇÖZÜNEN MADDELER 4-) YAĞI ÇÖZEN MADDELLER (ALKOL,ASETON,ETER, KLOROFORM...VB) 5-) HÜCRE ZARINDAN EN KOLAY NÖTR MADDELER, EKSİ YÜKLÜLER VE ARTI YÜKLÜLER GEÇER. Canlı türlerine göre çeperin yapı maddesi; • *Mantarlarda → kitin *Bitkilerde ve alglerde → selüloz *Bakterilerde → peptidoglikan (Peptidoglikan = Protein + karbonhidrat) *Arkebakterilerde →Sahte (yalancı) peptidoglikan *Hücre yaşlandıkça biriktirecekleri madde miktarı artacağından yaşlı hücrelerde çeperler daha kalındır • *Bazı canlılarda hücre zarının dışında hücre duvarı (hücre çeperi) vardır. • Bakteri, alg, mantar ve bitkiler hücre çeperi bulundururlar. Hayvan hücrelerinde yoktur. • Hücre duvarı, cansız, hücre zarına göre daha kalın ve dayanıklı bir yapıya sahip olduğundan bitki hücrelerini dışarıdan gelebilecek mekanik etkilere karşı korur. Hücre zarı seçici geçirgen özelliğe, hücre çeperi ise cansız olduğundan tam geçirgen özelliğe sahiptir • ☆☆ SİTOPLAZMA Hücre içinin çekirdek dışında kalan kısmına sitoplazma denir. Tüm hücrelerde bulunur. Sitoplazma, organeller ve bunların içinde yer aldığı saydam koyu kıvamlı yarı akışkan (yumurta akı kıvamında) (koloidal) Sıvı kısım (sitozol) dan oluşur. Bu sıvı kısmın içeriğini enzimler, RNA, organik bileşiklerin yapı taşları (amino asitler, nükleotitler gibi) yıkım tepkimeleri sonucu oluşan atık ürünler, koenzimler, iyonlar ve büyük oranda su (%70-90) oluşturur. Sitoplazma solunum, fotosentez, beslenme, sindirim, boşaltım gibi bütün yaşamsal olayların geçtiği yerdir. ÇİFT ZARLI ORGANELLER Mitokondri, Kloroplast, Çekirdek TEK ZARLI ORGANELLER Endoplazmik Retikulum (ER), Koful, Libozom, Golgi cisimciği 1 MITOKONDRI görevi • • • enerji üretmek . ZARSIZ ORGANELLER Ribozom, Sentrozom MATRIX DIS ZAR İç ZAR Zarlar aras hostak wwww yapısı; Çift kat zarı vardır dış zarı düz, iç zarı kıvrımlıdı iç zardaki kıvrımlara krista denir • kristalar yüzey alanını genişleterek daha fazla ATP üretilmesine neden olur. miyokondrinin içindeki sıvıya matrix denir RIBOZOM DNA KRISTA 1998 Encyclopaedia Britannica, Inc. 2-KLOROPLAST görevi • bitkiye yeşil rengini verir ve fotosentez yapmasını sağlar. ⚫ bitkinin yapraklarında,genç dallarında ve olgunlaşmamış meyvelerinde bulunur yapısı; • • çift kat zarı vardır kloroplastta bitkiye yeşil rengini veren ve fotosentez yapmasını sağlayan klorofil denilen renk maddesi bulunur. • kloroplastın kendine özgü DNA, RNA ve ribozomu vardır. Diş zar iç zar Ribozom Tilakoit DNA por 3-) ÇEKİRDEK görevi ⚫ hücredeki bütün olayları yönetir canlıya ait kalıtsal bilgileri taşır ve nesilden nesile aktarır. • Granum Stroma • çekirdek zarı kromatin endoplazmik retikulum çekirdekçik çekirdek plazması yapısı; çift kat zarı vardır • zar üzerinde por denilen delikler bulunur • çekirdek dört kısımdan meydana gelir; 1. Çekirdek zarı 2. çekirdek plazması 3.çekirdekçik 4.kromatin iplik 4-) endoplazmik görevi; retikulum • hücre içi madde alışverişini sağlar yapısı; . Granüllü endoplazmik retikulum Ribozomlar Çekirdek Granülsüz endoplazmik retikulum çekirdekle hücre zarı arasında bulunan kanal sistemidir özellikleri * Ökaryot hücrelerde hücre zarı ile çekirdek zarı arasında uzanan, kanalcık ve borucuklar sistemidir. • Hücre zarından ve çekirdek dış zarından oluşur. • Genel olarak, depolama, paketleme ve hücre hiçi madde iletiminde, mekanik etkilere karşı korumada, hücreye desteklik sağlamada etkilidir. • Ayrı ayrı odacıklar oluşturarak asit ve baz tepkimelerinin birbirini etkilemeden oluşmasını sağlar. Endoplazmik retikulum (ER) üzerinde ribozom taşıyıp taşımamasına göre granüllü ve granülsüz ( düz) ER olmak üzere iki grupta incelenir. GRANÜLLÜ ENDOPLAZMIK RETIKULUM VE PROTEINLERIN • ISLENMESI *Üzerlerinde ribozom bulunan ER'dir. Proteinlerin taşınmasını sağlar ve depolar. Bazı proteinler ER de çeşitli işlemlerle yapısal değişikliğe uğratılarak işlenir. İşlenen bu proteinler golgiye taşınır. GRANÜLSÜZ (DÜZ) ENDOPLAZMIK RETIKULUM VE LIPIT SENTEZI * Üzerinde ribozom bulunmayan ER'dir. • Granülsüz ER; lipit (yağ), karbonhidrat, fosfolipit, steroit (eşey hormonları gibi) sentezi yapar. • Ayrıca granülsüz ER özellikle kas hücrelerinde kalsiyum depolar. İnsan karaciğer hücrelerinde ilaçların ve zehirli maddelerin etkisiz hâle getirilmesinde rol oynar. 5-) KOFUL gorevi • Kofullar hücrede madde alışverişinde, . • beslenme, sindirimde ve boşaltımda görevlidir. Şeker ve aminoasitlerin geçici depo yeridir. İçindeki antosiyan gibi pigmentler çiçeklere renk vererek tozlaşmaya yardımcı olur. Meyvelere renk vererek tohumun yayılmasında etkili olur. • Bazı zehirli atıkları tuzlarla birleştirerek kristal şeklinde depolayıp zararsız hale getirir. Besin kofulu, Sindirim kofulu, Boşaltım kofulu, Salgı kofulu ve Kontraktil koful gibi çeşitleri vardır.. Golgi keseckeri Ribazam Grand R Çekirdekçik Çekirdek Bitki Hücresi D koful (Nişasta taneso -Hücre zan -Golgi aygıt Kotul zac Raphide Kristal Golgi kesecikleri Granul ER- Grals FR Amiloplast e Mitokondri Hucre zan Sitoplazma Pinosito koulu Hayvan Hücresi Aygit -Cekirdekçik Çekirdek • Kofullar tek katlı zarla çevrili içi sıvı dolu keselerdir. 6-) LİZOZOM GÖREVI hücre içi sindirimi yapar yapısı; • tek kat zarı vardır hayvan hücrelerinde BULUNUR • lizozomların içinde sindirim enzimleri bulunur ⚫ lizozom bir hücreyi parçalayıp yok edebilir bu olaya 'otoliz' adı verilir. Örn Koful öz suyu denilen bu sıvı içerisinde şeker, protein, organik asitler, mineraller, alkoloid maddeler, antosiyanin pigmentleri bulunur. * •Bitki hücrelerinde büyük ve sayısı az, hayvan hücrelerinde ise küçük sayıca fazladır. Kofullar hücrelerde; ER, golgi ve hücre zarından, çekirdek zarından oluşabilir. Mikrotubullen Sitoplazma • anne karnında bitişik olan parmakların arasındaki hücreler lizozom sayesinde yok edilir ve bu sayede parmaklar oluşur. • kertenkelenin kuyruğunu koparması, kurbağa larvasının kuyruğunu kaybetmesi de lizozomlar sayesinde olur 7-) GORGE * yapisi gorevi • Tek zarla çevrili üst üste dizilmiş yassı keseciklerden • • oluşur. Granülsüz endoplazmik retikulum'dan meydana gelmiştir. Golgi aygıtı öncelikli olarak granüllü endoplazmik retikulumdan gelen proteinleri modifiye eder ve aynı zamanda lipitlerin hücre içinde taşınmasını ve lizozomun oluşumunda görev alır. Bu bakımdan postaneye benzetilebilir; daha sonradan hücrenin çeşitli yerlerine yollayacağı materyalleri paketler ve etiketler. • Hücrede salgılama ve zar fabrikası gibi görev yapar. Endoplazmik retikulumdan gelen protein, lipit, karbonhidrat gibi temel bileşenleri işleyip farklılaştırarak; hücre zarının bileşenleri olan glikolipit, glikoprotein, lipoprotein sentezler. Ayrıca enzim, hormon gibi düzenleyicileri de sentezler. gözyaşı,ter,tükürük,mukus,balözü,reçine golgi tarafından 8-) ribozom GÖREVI; protein yapar,üretir KAPISI; ⚫ zarı yoktur . • bütün hücrelerde bulunur. • ribozomlar büyük ve küçük altbirimlerden oluşur. Organel içindeki kanallar Golgiden kopmakta olan koful Organele gelen koful Ribozom Büyük Birim Küçük birim Salgi kofulu reallygreatsite.com 9-) SENTROZOM. yapısı; görevi; • Hayvan hücrelerinin birçoğunda, alg ve mantarlarda çekirdeğin hemen yanında bulunan zarsız bir organeldir. Bir sentrozom, birbirine dik olarak yerleşmiş iki adet sentriyolden oluşur. zarsızdır çekirdeğe en yakın bir yerde bulunur. hayvan hücrelerinde bulunur. bitki hücrelerinde bulunmaz. Her bir sentriyol, dokuz adet üçerli mikrotübülden meydana gelir. Sinir hücreleri, olgun alyuvarlar, yumurta, çizgili kas hücreleri ve gelişmiş bitkilerin hücrelerinde sentrozom yoktur. Sentriyoller, hücre bölünmesi sırasında kutuplara çekilerek iğ ipliklerinin tutunmasını sağlarlar. Kamçı, sil gibi hücre hareketini sağlayan yapıların oluşumunda rol alır. Sentriol تاوت Mikrotübül .Sentriol örn örn KROMOZOMLARIN OZELLIKLERI her canlının belirli sayıda kromozomu vardır insanda 46,solucan da 4, köpekte 78 ,kedi 38, domates 24,patates 28,eğrelti otu 500. • kromozom sayısının canlının gelişmişliğiyle hiçbir alakası yoktur. canlıların gelişmişliği genlerinde taşıdığı bilgiyle alakalıdır. • farklı türlerde kromozom sayısı aynı olabiilir • insanda ve moli balığında kromozom sayısı aynıdır farklı olmalarını sağlayan genlerinde taşıdıkları bilgilerdir ** #$ ☆☆ ☆☆ reallygreatsite.com havyan hücresi HAYVAN HÜCRESİ Hücre zari Lizozom Sentrozom Sitoplazma Çekirdek Zari. Çekirdekcik Çekirdek Kıvrımlı -Endoplazmik retikulum Düz Endoplazmik retikulum Koful Ribozom Mitokondri Golgi vücut bitki hücresi Bitki Hücresi Koful Mitokondri Çekirdek Sitoplazma Kloroplast Hüre Zarı Hücre Duvarı reallygreatsite.com Rayvan hücresi ☆☆ bitki hücresi sekli yuvarlaktır hücre duvarı yoktur sentrozomu vardır kloroplasti yoktur ⚫ kofullar küçük ve çok sayıdadır lizozom vardır sekli köselidir hücre duvarı vardır sentrozomu yoktur kloroplasti vardır kofullar büyük ve az sayıdadır lizozom yoktur. reallygreatsite.com HÜCRE ZARINDAN • DIFUZYON Madde konsantrasyonunun (yoğunluğunun çok olduğu taraftan az olduğu tarafa maddenin kendi kinetik (hareket) ile MADDE GEÇİŞLERT: Difüzyon hem canlı hem de cansiz ortamlarda gerçekleşebilir. hücre zarından küçük molekülleri geçisi pasif taşıma ve aktif taşıma olmak üzere iki şekilde gerçekleşir PASIF TAŞIMA • 1. Küçük Moleküllerin Geçişi • la-Pasif Taşıma: Küçük boyutlu moleküllerin hücre zarından enerji harcanmadan doğrudan geçmesi ile olan taşımadır. PASİF TASTMANIN ÖZELLİKLERİ * Küçük boyutlu moleküller taşınır. * Hücre enerji harcamaz. * Taşıma çok yoğun ortamdan az yoğun ortama doğrudur. * * * • Çift yönlü olarak gerçekleşebilir. * Canlı ve cansız hücrelerde görülür. * Sıcaklık ve hareket difüzyonu hızlandırır. Geçişme moleküllerin kinetik enerjisiyle gerçekleşir. Geçişme iki ortam arasında madde yoğunluğu dengeleninceye kadar devam eder, sonra durur. * Pasif taşıma, difüzyon, kolaylaştırılmış difüzyon ve osmoz olmak üzere üç şekilde gerçekleşir BASİT DİFÜZYON Bir zar olması şart değildir. Bazı moleküllerin zarda bulunan fosfolipit tabakasından zarın her iki tarafındaki yoğunlukları esitleninceye kadar geçişidir. Enerji harcanmaz ve taşıyıcı proteinler kullanılmaz. DIFÜZYON HIZINI ETKİLEYEN • FAKTÖRLER *Zardaki protein kanalının sayısı arttıkça difüzyon bizi artar. Molekulun büyüklüğü arttıkça difüzyon hizi azalır. Ortam sıcaklığı arttıkça molekullerin kinetik enerjileri artacağından difüzyon hizi da artar. Difüzyon yüzeyinin genişliği arttıkça difuzyon hizi artar. Iki ortam arasındaki yoğunluk farkı arttıkça difüzyon hizi artar. Molekulun yapısal özellikleri vb. durumlardan etkilenir. örn: sekerin su cine erimesi kolonyanin kokusunun odanın içinde yayılması NOT Difüzyon sırasında enerji harcanmaz, enzim kullanılmaz, canlılık şart değildir. Zarlı ve zarsız ortamlarda gerçekleşebilir. Kolaylaştırılmış Difuzyon: Su ve suda çözünen bazı maddeler, fosfolipit tabakasından doğrudan geçemezler. Glikoz, amino asit, bazı iyonlar, suyun büyük Kisminin kanal taşıyıcı protein ile (kanal proteinlerinden) yoğunluğun çok olduğu taraftan az olduğu tarafa doğru taşınmasıdır. Amaç difüzyonun daha hızlı gerçekleşmesini sağlamaktır. *Yalnızca yüksek derişimden düşük derişime doğru olur. NOT Kolaylaştırılmış difuzyonda enerji harcanmaz. Enzim kullanılmaz. Taşıyıcı protein görev yapar. Glikoz, fruktoz, galaktoz, amino asitler, B ve C vitaminleri iyonlar, tuzlar gibi suda Çözünebilen maddeler bu yolla taşınır OSMOZ; Osmoz suyun özel difüzyonudur. Suyun, yarı geçirgen bir zar üzerinde çok olduğu ortamdan, az olduğu ortama doğru geçişine denir. NOT Osmoz zar varlığında gerçekleşir. Difüzyon ise hem zarlı hem de zarsız ortamlarda gerçekleşir. Ormozun gerçekleştiği farkle ortamlar; Hipertonik (çok yoğun) ortam (Derişik ..cozelti): Hücreye göre çözünen madde miktarının çok, suyun az olduğu ortamdır. * Ornek: tuzlu šu, Şekerli su. NOT Hipertonik ortama konulan bitki hücresinde koful küçülür. Zar ile çeper arasındaki boşluk artar. Selüloz çeperden dolayı küçülme azdır. Hayvan hücresinde ise ceper olmadığı için küçülme fazladır Hipotonik (az yoğun) ortam Hücreye maddenin az, suyun çok ou ortamdır. Oniek: Saf su PLAZMOLİZ • • • IZOTONIK (EŞ YOĞUN) ORTAM: Su ve çözünen madde miktarı hücre ile aynı olan çözeltilere denir. Vücudumuzda hücre sitoplazması ile doku sıvıları izotoniktir.. izotonik ortamlarda bulunan hücreler, derişim farkı olmadığından canlılıklarını sürdürür. izotonik çözeltilerde pasif taşıma olayları gerçekleşmez. izotonik ortamda madde alışverişi devam eder. Giren kadar madde de cikar. Hücrenin büyüklüğünde bir değişim beklenmez. bir hücre çok yoğun (hipertonik) bir ortama konulduğunda hücre su kaybederek büzülür bu olaya plazmoliz denir. DEPLAZMOLİZ plazmmolize uğramış bir hücre az yoğun (hipotonik) bir ortama konulduğunda su alarak tekrar eski haline döner. orn TURGOR kuru kayısıların suda bekletildiğinde şişmesi, maydonoz üzerine su serpildiğinde dirilmesi. hücre saf su içerisinde çok fazla bekletilirse çok fazla su alarak şişer. bu olaya turgor #hayvan hücreleri turgor sonucu patlar, bu olaya adı verilir, hemoliz adı verilir. bitki hücreleri ise hücre duvarı olduğu için patlamaz. turgor otsu bitkilerin dik durmasını sağlar. Madde Geçiş Yolları Küçük Moleküllerin Geçişi Büyük Moleküllerin Geçişi Pasif Taşıma Basit difüzyon Kolaylaştırılmış difüzyon Ozmoz ATP harcanmayanlar (Hem canlı hem de cansız hücrelerde gerçekleşir. Turgor Aktif Taşıma Endositoz Ekzositoz Fagositoz Pinositoz ATP harcananlar (Sadece canlı hücrelerde gerçekleşir.) Plazmoliz Deplazmoliz Bol sulu ortamda turgor basıncı oluşur. Bu sayede bitki dik durur. Hipertonik ortamda bitki su kaybederek büzülür. Hipotonik ortama konan bitki tekrar su alır ve normale döner. ATP enerji hücre dışı ♡♡ hücre zari ■madde yoğunluğu fazla *aktif taşıma enerji harcanir az yoğun ortamdan çok yoğun ortama doğru madde geçişi olur.. sadece canlı hücrelerde meydana gelir. HÜCRE ZORINDAN BÜYÜK MOLEWELLERIA CECISI 1) FAGASİTOZ 品 sitoplaz- plazma ekstraselü- ma membran ler akışkan *büyük katı moleküller yalancı ayaklarla hücre içine alınır. büyük katı moleküllerin hücre içine alınması fagasitoz yoluyla olur *amibin beslenmesi fagasitoz ile olur. fagositoz sahtepod kati partikula 2-) PİNOSİTOZ fagozom büyük sıvı moleküller hücre içine pinositoz yoluyla alınır. hücre zarı içe doğru çökerek bir cep oluşturur ve sivi bu cebe dolarak hücre içine alınır 3) EKZOSÍTOZ Büyük moleküllerin hücre dışına atılması ekzositoz yoluyla olur. *ter,gözyaşı,mukus, reçineekzositozla salgılanır. pinositoz vezikül hücre dışı hücre zari hücre içi EKZOSİTOZ